ریزش خواص در حکومت علوی(۲۹)

زراندوزی،عامل هلاکت خواص دنیا طلب

حجت‌الاسلام دکتر جواد سلیمانی

فصل اول: عالمان و قاضیان
مقصود از عالمان و قاضیان کسانی هستند که طبق گزارش‌های تاریخی صدر اسلام به علت اشتغال به فقه و حدیث و تفسیر و قضاوت به عنوان عالم یا قاضی شناخته می‌‎شدند.
زيد بن ثابت
زندگی‌نامه
نام و نسب زید بن ثابت در تاریخ به این طریق ذکر شده است: زيد بن ثابت بن ضَحّاك ... الأنصاري الخزرجي. نام مادر وی نوار دختر مالك بن معاوية می‌‎باشد. كنيه اش ابو سعيد به نام فرزندش سعید بود.
او از اهالی مدینه بود به همین علت او را زید بن ثابت انصاری می‌‎نامند؛ زمانی که پیامبر(ص) از مکه به مدینه هجرت نمود، زید 11 سال داشت.
سوابق
شرکت در جنگ‌های صدر اسلام
وقتی که رسول خدا(ص) به مدینه هجرت نمود وی 11 ساله بود خواست در جنگ بدر شرکت نماید که رسول اکرم(ص) به خاطر سن کمش نپذیرفت و از اینجا معلوم می‌‌شود زید در 12 سالگی مسلمان شده بود، اولین بار در جنگ خندق کنار رسول اکرم(ص) به جهاد پرداخت و پس از آن نیز در برخی دیگر از جنگ‌های پیامبر(ص) شرکت کرد.
زید در جنگ خندق همراه مسلمانان خاک حمل می‌‎کرد، پیامبر(ص) وقتی او را در این حال مشاهده می‌‎کند می‌‎فرماید: (إنه نعم الغلام؛ او چه جوان خوبی است.)  
در جنگ خیبر نیز حضور داشت و مسئولیت شمارش مسلمانان را داشت. در جنگ تبوک پرچم گروه بنی مالک بن نجار در دست عماره بن حزم بود که پیامبر پرچم را گرفته و به زید بن ثابت می‌‎دهد. عماره عرض می‌‎کند یا رسول الله آیا کار بدی از من سر زده؟! حضرت می‌‎فرماید: نه اما قرآن مقدم است و زید بیشتر از تو قرآن فرا گرفته است.
نوشتن وحی
گروهی از یاران پیامبر(ص) وظیفه نوشتن وحی را بر عهده داشتند، علاوه بر وحی نامه‌هایی را که بین گروه‌ها یا با حکومت‌های دیگر رد و بدل می‌‎شد و یا قراردادهایی که بین مسلمانان بسته می‌‎شد را می‌‎نگاشتند؛ برخی از افراد این گروه عبارت بودند از: علىّ بن ابى طالب(ع)، عثمان بن عفّان،، معاذ بن جبل، حنظلة بن ربيع، ابىّ بن كعب، جهيم بن صلت، حصين نميرى، زيد بن ثابت، عمرو بن عاص بن اميّه، معاوية بن ابى سفيان، شرحبيل بن حسنه، عبد الله بن سعد بن ابى سرح و مغيرة بن شعبه.- زید بن ثابت زبانهای فارسی و رومی و حبشی و قبطی را در مدینه از اهل آن زبانها آموخته و بر آنها تسلط داشت ازاین‎رو، علاوه بر نوشتن مسئولیت مترجمی را نیز بر عهده داشت... نیز پیامبر(ص) به زید بن ثابت امر کرده بود که کتاب یهود را فرا بگیرد.
زید علاوه بر اینکه کاتب نبی مکرم اسلام(ص) بود، کاتب ابو بکر، عمر بن خطاب و عثمان بن عفان نیز بود.
قرائت و جمع آوری قرآن
زید بن ثابت علاوه بر کتابت قرآن، قاری قرآن هم بود، چنانچه خزرجی‎ها می‌‎گفتند: از ما خزرجی‎ها چهار نفر قرآن را در زمان پیامبر اسلام(ص) قرائت کرده‌اند که عبارتند از: زيد بن ثابت، ابو زيد، ابى بن كعب و معاذ ابن جبل.
از امور دیگری که بر اهمیت این شخصیت و جایگاه او در صدر اسلام می‌‎افزاید مسئله گردآوری قرآن است، طبق نقل برخی از مورخان زید یکی از معدود افرادی بود که زمان پیامبر(ص) به جمع آوری قرآن اقدام کرد؛ این کار از اهمیت بسیاری برخوردار بود زیرا طبق نقل مشهور در زمان رسول خدا(ص) قرآن مجید به صورت پراکنده دست افراد بود هرکس بخشی از قرآن را حفظ کرده یا نوشته بود؛ و بیم این می‌‎رفت بخش‌هایی از قرآن فراموش شده یا از بین رفته یا جابجا شود و در معرض زیاده یا نقیصه یا جابجایی قرار گیرد؛ ازاین‎رو، جمع آوری قرآن موجب می‌‎شد اولا از تحریف قرآن جلوگیری شود و ثانیا قرآن را به صورت یکجا در دسترس قرار دهد.  
به هر حال عضویت در میان انصار، اسلام آوردن و جهاد در سن نوجوانی، آشنایی با زبان و قرآن زید را در میان اصحاب به چهره‎ای درخشان تبدیل کرد که جهاد و شهادت طلبی، علم و دانش و کارگزاری رسول خدا(ص) را در پرونده خود داشت.
آشنایی با علم و فقه
یعقوبی که یک مورخ شیعی است وی را در زمان ابوبکر و عمر بن خطاب و عثمان بن عفان از فقها معرفی کرده است.
لکن برخی تلاش کرده‌اند زید بن ثابت را به عنوان عالم و اهل قضاوت و فتوا بزرگی مطرح کنند؛ وقتی زید از دنیا رفت ابوهریره گفت: «مات حبر هذه الأمة؛ عالم این امت از دنیا رفت».
لغزشها
بعد از رحلت پیامبر(ص) زید به عنوان یک چهره انصاری خوش سابقه اگرچه می‌توانست موجبات هدایت اصحاب به سوی بیعت با علی(ع) را فراهم کند، اما به رغم علم به سفارش‌های رسول خدا(ص) درباره جانشینی علی(ع) مواضعی دیگری گرفت؛ در حالی که علی(ع) مشغول غسل آن حضرت بود عده‎ای مشغول شور و مشورت برای انتخاب جانشین پیامبر(ص) شدند، در این بین مردی از گروه انصار گفت: حضرت رسول‌اکرم(ص) وقتی برای کاری فردی از مهاجرین را مامور می‌‎کرد در کنار او شخصی از انصار نیز قرار می‌‎داد پس امر خلافت را به دو شخص که یکی از مهاجرین و دیگری از انصار باشد بسپاریم. ناگهان زید بن ثابت با این سخن مخالفت کرده و گفت: رسول الله(ص) از مهاجرین بود امام نیز از مهاجرین باشد و ما انصارش باشیم چنان که انصار رسول الله(ص) بودیم.
او با این موضع گیری باعث تسهیل خط انحراف مسیر خلافت شد؛ زیرا او از انصار بود و انصار در سقیفه ابتدا مخالف روی کار آمدن شخصی از مهاجران بودند، وقتی زید بن ثابت یک چهره سرشناس انصار به نفع مهاجران رای داد زمینه به نتیجه رسیدن سریع برنامه ممانعت از تحقق جانشینی علی(ع) و جایگزینی فرد دیگری از مهاجران فراهم شد.
زید بن ثابت با این سخن خود بر روی تمام سفارش‌های رسول‌خدا(ص) برجانشینی علی(ع) سرپوش نهاد و نسبت به دلایل مسلم و شواهد گوناگون دال بر جانشینی علی(ع) سکوت اختیار کرد.
روابط حسنه و خدمات او به خلفا موجب شد که بعد از ابوبکر در نزد عمر نیز جایگاه ویژه‎ای برای خود رقم بزند، و مورد اعتماد آنان قرار بگیرد؛ به گونه‎ای که زمانی که عمر به مسافرتی می‌‎رفت زید را به جای خود می‌‎نشاند و امور را به وی می‌‎سپرد. چنان که عمر چندین بار به حج رفت و در این حجها زید را به جانشینی خود در مدینه نصب کرد.
زید منصب کتابت عمر را نیز به عهده داشت و چون قبلا نیز کاتب پیامبر(ص) بود لذا عمر روزی با او خلوت کرده و گاه از او درخواست می‌‎کرد که آنچه در نامه‌های پیامبر بر ملوک و غیره می‌‎نوشته وی را با خبر سازد، البته زید این درخواست را رد می‌‎کند و می‌‎گوید: پیامبر به من گفت تو را انتخاب می‌‎کنم پس اسرار مرا فاش نکن و آنها را از دیگران کتمان گردان.
حمایت از ظلمهای دوران خلیفه سوم
او در زمان خلیفه سوم نیز از اطرافیان و حامیان عثمان بود و از حاتم بخشی‌های از بیت‌المال بی‌نصیب نماند؛ و شاید ازاین‎رو، زمانی که تبعیض و ظلمها فزونی یافت اصحاب پیامبر به اعتراض برخاستند و از خلیفه خواستند که به عدالت رفتار کند، زید از همه سوابقش برای حمایت از وی استفاده کرد و دست از حمایت وی برنداشت.
طبق نقل بلاذری انصار نزد زید جمع شده و گفتند:‌ ای ابوسعید نظرت درباره عثمان چیست؟ زید گفت: شما با یاری پیامبر(ص) انصارالله شدید پس خلیفه اش را نیز یاری کنید تا بار دوم نیز انصارالله باشید.
سهیل بن حنیف گفت:‌ای زید عثمان، تو را از کمک‌های مدینه سیراب کرده است.
ابوسعید علاوه بر حمایت گفتاری، در عمل نیز از عثمان حمایت می‌‎کرد و از طرف وی مسئولیتهایی را به عهده می‌‎گرفت. او هم مسند قضاوت دستگاه عثمان را به عهده داشت. و هم مسئول بیت المال شده بود.
 عبدالله بن ارقم که مسئولیت بیت المال را بر عهده داشت وقتی حیف و میل بیت المال توسط عثمان را دید در روز جمعه در حالی که عثمان خطبه می‌‎خواند به مسجد آمده و کلیدهای بیت المال را بر منبر نهاده و گفت این کلیدها را‌بردار که من خزانه‌دار تو نیستم بلکه خزانه‌دار مسلمانان هستم. عثمان نیز کلید را گرفته به زید بن ثابت داد بدین طریق زید مسئول بیت المال مسلمانان گردید.
زر اندوزی
در زمان عثمان حاتم بخشی‌های زیادی نسبت به زید صورت گرفت و از این طریق صاحب آلاف و الوف زیادی شد به طوری که در شمار ثروتمندان بزرگ عرب در آمد. صاحب أنساب ‏الأشراف از قول ابومخنف نقل می‌‎کند که عثمان به زید صدهزار درهم بخشید. یک بار دیگر صدهزار درهم نیز به او داد که موجب اعتراض ابوذر شد.
 ابوذر با تلاوت آیه «وَ الَّذِينَ يَكْنِزُونَ الذَّهَبَ و الْفِضَّةَ و لاینفقونها فی سبیل الله فبشّرهم بعذاب ألیم؛ کسانی را که طلا و نقره را انباشت می‌‎کنند و در راه خدا انفاق نمی‎کنند به عذاب دردناکی بشارت باد.» زراندوزان را به عذاب الیم بشارت داد.
پیداست که این بخشش‎ها در دفاع زید بن ثابت از عثمان نقش بسزایی داشته است.
ثروت وی به اینجا ختم نمی‎شود سعید بن مسیب می‌‎گوید وقتی زید بن ثابت از دنیا رفت غیراز یک صد هزار اموال و املاک آنقدر طلا و نقره بجا گذاشته بود كه وقتى خواستند طلاهايش را پس از مرگش تقسيم كنند، تبر آوردند و با تبر آن‎ها را شکسته، تقسيم كردند.
مخالفت با علی(ع)
بعد از کشته شدن عثمان هنگامی که مردم دسته دسته اعم از مهاجرین و انصار با علی(ع) بیعت می‌‎کردند حتی طلحه و زبیر نیز بیعت کردند زید بن ثابت از بیعت سرباز زد ؛ زیرا اولا از اطرافیان عثمان بود و گرایش عثمانی داشت و ثانیا اموال زیادی از طرف عثمان به وی رسیده بود و اگر علی(ع) به خلافت می‌‎رسید او به عدالت رفتار می‌‎کرد و ثروت‌هایی را که به گونه ظالمانه از بیت المال تاراج رفته بود به بیت‌المال بازمی گرداند در نتیجه افرادی مانند زید متضرر می‌‎شدند. در ضمن از لحاظ حیثیتی نیز لطمه می‌‎دیدند.
او نه تنها بیعت نکرد بلکه در جنگهای دوران حکومت علی(ع) در صف مخالف قرار داشت؛ وی با طلحه و زبیر و عایشه در جنگ جمل همراه بود..
ریشه لغزشها
از مجموعه رفتارهای زید بن ثابت بنظر می‌‎رسد او در هر زمانی به موقعیت خود می‌‎اندیشید، و محاسبه می‌‎کرد چه سیاستی را برگزیند جایگاه برتر و منفعت بالاتری نصیبش می‌‎گردد، برای رسیدن به این هدف همه چیز برایش وسیله بود، ازاین‎رو، یکبار سفارش رسول خدا در مورد ولایت علی(ع) و مصالح قوم خود انصار را فدای موقعیت خود کرد و بدین وسیله مقرب خلیفه اول و دوم شد و به مقام و منزلت سیاسی رسید؛ بار دوم برای کسب مال وجدان خود را نادیده گرفت و ظلم‌های حکومت دوران عثمان را توجیه کرد؛ و بدین وسیله به ثروت هنگفتی دست یافت و مسئول اموری مالی و قضایی شد؛ دفعه سوم قتل عثمان را بهانه‎ای مخالفت با علی(ع) قرار داد تا زیر تا پشت پرده این بهانه ثروت خود را حفظ کند و گرفتار محاکمه دادگاه عدل علی(ع) نشده؛ پرسش ازکجا آوردی دستگاه قضایی آن حضرت گریبانگیرش نشود.
سال وفات زید دقیقا روشن نیست؛ ولی برخی 45 قمری و برخی دیگر 55 قمری را سال مرگش ذکر کرده‌اند.
انس بن مالک
زندگی‌نامه
انس بن مالک بن نضر از قبیله خزرج و از انصار بود.  در ابتدای ورود نبی اکرم(ص) به مدینه هنوز ده ساله بود که مادرش او را برای خدمتگزاری نزد پیامبر(ص) آورد؛ ازاین‎رو، از آن روز تا پایان عمر شریف پیامبر(ص) خادم آن حضرت بود؛ لذا در تاریخ به خادم رسول‌الله معروف شده است.
وی بعد از رحلت رسول خدا(ص) از سوی ابوبکر و به تأیید عمر به عنوان والی بحرین برگزیده شد.در زمان خلیفه دوم همراه ابوموسی اشعری به بصره اعزام شد و فرماندهی سپاه اسلام در نبرد شوشتر (تستر) را بر عهده داشت.
وی اوائل عمر خویش را در مدینه سپری نمود، ولی اواخر عمر به بصره کوچ کرد و تقریباً به سال نود و یک هجری در شهر بصره درگذشت و در دو فرسخی شهر بصره دفن گردید.  
روایات زیادی از پیامبر(ص) نقل کرد و شمار زیادی از روات بزرگ اهل سنت همچون زهری و قتاده و حسن بصری از او روایت نقل کرده‌اند.
در دوران خلیفه سوم انس از حامیان عثمان بود و زمانی که مردم بر ضد ظلم دستگاه عثمان قیام کردند او از بصره برای یاریش اقدام کرد.
لغزشها
کتمان حدیث غدیر
على (ع) در ميدان كنار‌دار الحكومه يا ميدان كنار مسجد جامع مردم را سوگند داد و فرمود: كداميك از شما شنيده است كه پيامبر (ص) فرمود: «هر كس من مولاى اويم على مولاى اوست» دوازده مرد برخاستند و گواهى دادند. انس بن مالك كه ميان مردم بود برنخاست، على (ع) به او فرمود: اى انس چه چيزى مانع از آن شد كه برخيزى و گواهى دهى تو كه در آن روز حضور داشتى. گفت: اى امير المومنين سالخورده‏ شده‏ام و فراموش كرده‏ام. على(ع) عرضه داشت: پروردگارا، اگر دروغگوست او را گرفتار پيسى كن آن چنان كه عمامه آن را فرو نپوشاند.  
 طلحة بن عمير مى‏گويد: به خدا سوگند پس از آن، پيسى را در پيشانى او و ميان چشمهايش ديدم.
پیداست وقتی خادم پیامبر(ص) که سالیان متمادی با آن حضرت بوده به ماجرای غدیر و حدیث غدیر که در جانشینی امیرمومنان(ع) به جای پیامبر(ص) تصریح می‌‎کند گواهی ندهد چه اتفاقی در جامعه‎ای که علی(ع) حاکم آن است و بخشی از مردم از اطاعت او سرباز زده و بین حقانیت آن حضرت و معاویه شک کرده‌اند می‌‎افتد، سکوت انس بن مالک به طور طبیعی مخالفان آن حضرت را در استمرار حرکتشان تأیید کرد و موافقان حضرت را در استمرار حمایت شان سست نمود.
کتمان فضائل علی(ع) در دوران حکومت علی(ع)
انس به دلیل اینکه خادم رسول خدا(ص) بود و از ارتباط نزدیک رسول خدا(ص) با امیرمومنان(ع) اطلاع داشت منبع فضائل نادیده و ناشنیده‎ای از امیرمومنان (ع) بود که نقل آنها می‌‎توانست برای مردمان حیرت زده دوران حکومت امیرمومنان(ع) رهگشا و راهنما باشد، ولی متاسفانه او بنابر کتمان آن فضائل گذاشت؛ البته او در اواخر عمرش از فضایل علی(ع) نقل می‌‎کرد، مردى در اواخر عمر انس بن مالك از او درباره على بن ابى طالب (ع) پرسيد. گفت:
 (من پس از آن روز كه در ميدان [کوفه] اتفاق افتاد سوگند خورده و تعهد كرده‏ام هيچ حديثى در مورد على (ع) را پوشيده ندارم.)  
در حالی که ماجرای شهادت طلبی امیرمومنان(ع) از اصحاب درباره حدیث غدیر در میدان کوفه بعد از جنگ صفین و جدا شدن مردم از علی(ع) بود از این رو نقل فضائل حضرت در زمان فائده‎ای نداشت ؛ أنس می‌‎بایست از آغازین روز بعد از رحلت پیامبر(ص) یا لاأقل از زمان بیعت مردم با حضرت فضائل ایشان را به مردم می‌‎گفت تا مردم در اطاعت از آن حضرت پایمردی کنند و دور حضرت را خلوت نکنند؛ او می‌‎بایست از آغاز حکومت علی(ع) با نقل فضائل آن حضرت از زبان پیامبر(ص) آن حضرت را حمایت می‌‎کرد؛ اکنون به برخی از فضائلی که او نقل کرده توجه کنید:
 أنس می‌‎گفت: (على روز رستاخيز سالار همه پرهيزگاران است و به خدا سوگند اين سخن را از پيامبرتان شنيده‏ام.)  
می‌گفت: (همراه رسول خدا (ص) بوديم على هم با ما بود. از كنار بوستانى گذشتيم. على گفت: اى رسول خدا مى‏بينى كه چه بوستان خوبى است. پيامبر فرمود: «اى على بوستان تو در بهشت از اين بسيار بهتر است» و از كنار هفت بوستان گذشتيم و على (ع) همان سخن را گفت و پيامبر همان پاسخ را دادند. سپس پيامبر ايستادند، ما هم ايستاديم. پيامبر سر خود را بر سر على نهاد و گريست. على پرسيد: اى رسول خدا چه چيزى شما را به گريه واداشته است فرمود: كينه‏هايى در دل قومى كه آنرا براى تو آشكار نمى‏كنند مگر پس از آنكه مرا از دست بدهند». على گفت: اى رسول خدا آيا شمشير بر دوش‏ نگيرم و آنان را نابود نسازم فرمود: بهتر آن است كه صبر كنى. گفت: اگر صبر كنم چه خواهد بود گفت: سختى و مشقت خواهى ديد. على پرسيد آيا در آن دين من سلامت خواهد بود فرمود: آرى، على گفت: در اين صورت به سختيها اعتنايى نخواهم كرد و اهميت نمى‏دهم.)
در جای دیگر گفت رسول خدا(ص) فرمود: «همانا پروردگار جهانيان با من در مورد على عهدى فرموده است كه او رايت هدايت و منار ايمان و پيشواى اولياى من است و پرتو همه كسانى است كه مرا اطاعت كنند. همانا على فرداى رستاخيز امين من و صاحب رايت من است و كليدهاى گنجينه‏هاى رحمت پروردگارم در دست على خواهد بود».
 انس نه تنها فضائل ناگفته‎ای از علی(ع) می‌‎دانست بلکه رذائل ناشنیده‎ای درباره معاویه می‌‎دانست که اگر به موقع و به صورت علنی آن را با به گوش مردم می‌‎رساند می‌‎توانست منشأ خیر فراوانی شود.
او می‌‎گفت: (شنيدم پيامبر (ص) مى‏فرمود: به زودى مردى از امت من بر مردم چيره مى‏شود كه گشاده گلو و فراخ روده است. بسيار مى‏خورد و سير نمى‏شود. گناه جن و انس را بر دوش مى‏كشد. روزى به جستجوى امارت بر مى‏آيد، هرگاه بر او دست يافتيد شكمش را بدريد. گويد: در آن هنگام چوبدستى در دست رسول خدا (ص) بود و به شكم معاويه اشاره مى‏كرد.)
جای بسی شگفتی است که چگونه کسی که این همه فضائل از علی(ع) و زشتی‌های معاویه می‌‎دانست در زمان خلافت علی(ع) از اعلان آنها به مردم دم فروبست و آن حضرت را تضعیف کرد.!!

پاورقي كيهان  - ۱۲ / ۰۲ / ۱۳۹۵