سعید مستغاثی
    آشکار بود که پرده این سینماها در اختیار فیلم‌های خارجی و به خصوص آمریکایی و اروپایی قرار داشت که مظاهر زندگی غربی و سبک زندگی مردم آن دیار خصوصا از جنبه زرق و برق‌ها و روابط بی بند بارانه و لباس‌های نامناسب را نمایش می‌داد و برای مخاطب ایرانی مسلمان آن روزگار کاملا بیگانه و ناآشنا به نظر می‌رسید. از جمله فیلم‌های یاد شده که در آگهی تبلیغاتی همان شماره نخست مجله «سینما و نمایشات» تبلیغ شده اند، می‌توان به فیلم‌های زیر اشاره کرد:
در سینمای سپه فیلم‌های «تفریحات پاریس»،«ستاره نیویورک»،«چاه یعقوب»و«ستاره افتخار» نمایش داده می‌شدند.
سینما درخشان فیلم‌های «واگن ترابل» و «توم میکس» را نشان می‌داد و فیلم سریال‌های «چهار کلید» و «اسرار جنگل» را نیز تبلیغ کرده بود.
سینما ایران از نمایش فیلم «راپانوی» خبر داده و سینما طهران «آخرین سرگذشت تارزان» را برپرده خود داشت. در سینما داریوش هم فیلم «اجنه آسیاب قرمز» و در سینما تمدن سریال «دختر آفریقا» اکران شده بود.
محمد تهامی‌نژاد، مورخ و کارشناس سینما در این باره در مقاله ای به نام «سالهای فراموش شده سینمای ایران» می‌نویسد:
«...در سالهای آرامش به واقع سینماهای ایران عملا در اختیار شرکت‌های آمریکایی-انگلیسی و فرانسوی بود و کمپانی فوکس در ایران نمایندگی تاسیس کرد. نهضت اخلاق گرایی به عنوان نیرویی علیه مصرف زدگی در مطبوعات فرو نشسته بود و بنا به پیشنهاد عملی علی وکیلی در مجله سینما و نمایشات و واقعیت‌های موجود، نوعی رابطه همزیستی مسالمت‌آمیز بین مطبوعات و صاحبان سینماها به عنوان آگهی دهندگان، برقرار شد و مطبوعات، صفحه سینمایی خود را به شرح و تفصیل زندگی ستارگان سینما اختصاص دادند...»
چگونه چنین سینمایی می‌توانست به حال ملت و مملکت مفید باشد در حالی که سر در آخور بیگانگان و فراماسون‌ها و صهیونیست‌ها داشت؟ در همان زمان بودند گروهی از متفکرین و کارشناسان که راه صواب را برای اداره سینما در فرهنگ و آموزش همین ملت می‌دیدند. فی المثل در مقاله ای به نام «طریق تمول ملی» در نشریه «هرمز» نوشتند:
«...ما باید مدارسی دایر نماییم که در آنها جوانان ما بیاموزند فقط چیزی را که به حال وطن ما مفید باشد. همه انجمن معارف می‌تواند از دولت امتیاز و انحصار عکس متحرک (سینما) را بگیرد و نقش‌های آنها را بدون گمرک و توقیف وارد نماید.عکس‌های متحرک ، اگر مقدارش را طوری قرار داد که همیشه مملو باشد از تماشاچی، تنها می‌توانند از عهده مخارج جاریه مدرسه برآیند.این عمل یعنی سینماتوگراف اگر مطلقا در دست مدرسه باشد، می‌تواند دو منفعت بزرگی برساند، آن نه فقط از برای ما محل مداخل خواهد بود و حتی متعلمین خواهند تماشا نمود، احوالات زندگانی ملل حالیه و قدیمه و ماشین آلات  محیر العقول و اوضاع کارخانجات و کلیتا خیلی چیزهای مفید و پرمنفعت دیگر از برای آنان. به این طریق جوانان، آسان و مطبوع تر کسب اطلاعات خواهند نمود که تحصیل آنها به راه دیگر خیلی مشکل تر و به حالت خستگی می‌شد و اهالی ایران هم معهذا صرفه می‌برند. اگر سینماتوگراف در دست مدرسه باشد: به جای متمول کردن حریف‌های طماع خارجه که در این کار فقط منفعت شخصی خود را طالبند، اهالی ایران پول خود را صرف امورات خیریه خود می‌نمایند و ضمنا از نمایش کارهای خوب منفعت و لذت می‌برند ولی خارجی‌های جاهل طماع به تصور اینکه برای ایرانیان هرچه باشد خوبست، همیشه چیزهای مندرس بی فایده را برای ما وارد می‌کنند...»
یعنی در همان سالهای ورود سینما به ایران، گروهی از صاحبان فکر و اندیشمندان براین باور بودند که اگر این ابزار در اختیار مدارس معارفی و به اصطلاح امروز اتاق‌های فکر و مراکز آکادمیک ایران قرار گیرد، می‌تواند منشاء اثر و خیر و صواب برای این کشور و ملت شود. آنچه که هنوز و پس از گذشت حدود 120 سال از آن روزها محقق نشده است. و در آن روزها هم علی‌رغم آنچه این ناظران آگاه و متفکران و صاحبان رسانه می‌طلبیدند اما همجنان پخش و نمایش و حتی پس از آن تولید فیلم در اختیار  و انحصار حارجیان و وابستگان به آنها ماند.
اوهانیان در مقاله ای مندرج در روزنامه ایران به تاریخ 1313 به همین وابستگان و مسیو‌های خارجی اشاره کرده که چگونه با نمایش فیلم‌های غربی، هم اقتصاد ایران را به توبره می‌کشیدند و هم اخلاقیات جامعه را نابود می‌ساختند:
«در سال متجاوز از مبلغ سیصد هزار تومان برای خریدفیلم و غیره از ایران خارج می‌شود و اروپایی‌هایی که در ایران موسسات سینمایی دارند، بیش از سالی دویست هزار تومان استفاده می‌برند. بدتر از همه آنکه یک مشت فیلم‌های بی موضوع که جز دزدی و آدمکشی و غیره ندارند و موجب شیوع فساد اخلاقند ، وارد شده، نمایش داده می‌شود ...»
روزنامه آینده ایران هم در 31 تیرماه 1309 در این باره نوشت:
«... سینما اساسا یکی از بهترین عوامل تفریح و یکی از برجسته ترین صنایع است که فقط برای استفاده انسان اختراع شده است. ولی بدبختانه باید اعتراف کرد که در ایران نه تنها نتایج مطلوب از آن حاصل نشده، بلکه به واسطه افتادن آن به دست یک مشت شیاد که هیچ منظوری جز پرکردن کیسه خود ندارند، رفته رفته می‌خواهد نتایج معکوسی از آن مترتب شود. این واضح است که وجود سینما برای دو قسمت باید فوق‌العاده مفید باشد. یکی برای تهذیب اخلاق  و دیگری برای تفریح دماغ. اما راجع به تهذیب اخلاق، تصور می‌کنم که درست نقطه مقابلش در سینماهای تهران تاکنون حاصل شده، زیرا فیلم در اینجا ظاهرا سانسور نمی‌شود و اگر فرضا سانسور شود از نمایش فیلم‌هایی جلوگیری  می‌شود که از لحاظ سیاسی انتشار آنها صلاح نباشد. والا در خصوص اخلاق، محقق توجهی به آن نمی‌شود. فیلم‌های سینمای ایران که اکثرا از فرانسه است به طوری مهیج شهوت و عشق بازی است که حتی پیرمردهای هشتادساله را هم تحریک می‌کند، چه رسد به جوان‌های عزب و دختران معصوم که برای تهذیب اخلاق به سینما آمده اند...»
نکته جالب اینکه تعداد فیلم‌های خارجی که در آن زمان و در همان تعداد سالن‌های محدود سینما به نمایش درآمدند در مقابل تعداد فیلم‌های امروز با تعداد سالن سینمایی دهها برابر آن زمان، حقیقتا حیرت برانگیز است.
مثلا براساس اسناد موجود، در سال 1317، حدود 260 فیلم مورد بازدید موسسات نظارتی آن زمان قرار گرفته است یعنی به طور متوسط هر 3 روز، دو فیلم جدید خارجی وارد کشور می‌شده است!
براساس آمار موجود در روزنامه‌ها و نشریات دهه 20، آمار نمایش فیلم‌های خارجی در سال 1316، 143 فیلم بود و این رقم در سال بعد به 218 فیلم رسید. با اشغال ایران توسط متفقین، این آمار بسیار افزون گشت (گویا متفقین به جز اشغال سرزمین ایران در فکر اشغال اذهان ایرانیان نیز بودند) و در اواخر دهه 20 (سال 1328) هر سال 354 فیلم خارجی در سینمای ایران نمایش داده شد! که بیشتر آمریکایی و بعد اروپایی و بالاخره روسی بودند!! یعنی تقریبا هر روز یک فیلم خارجی برپرده سینماها می‌رفت!!
صادق هدایت در استخدام کمپانی‌های انگلیسی
اما درمورد نمایش فیلم‌های خارجی، اساسی ترین مشکل، موضوع زبان اصلی آنها بود که به شدت مخاطبان ناآشنا با زبان‌های بیگانه را رنج می‌داد. در زمان سینمای صامت که فیلم‌ها با میان نویس خارجی نمایش داده می‌شد، بعضا فردی در داخل سالن، ترجمه میان نویس‌ها را با صدای بلند قرائت می‌کرد تا همه تماشاگران معنای آن را بفهمند.
در دوران سینمای ناطق، در ابتدا مابین صحنه‌های فیلم، میان نویس فارسی قرار داده می‌شد. طبیعی بود که مکث و تامل متعدد در میان صحنه‌های یک فیلم برای دریافت و درک دیالوگ‌های صحنه قبل، لطمه‌ای اساسی به حس و ریتم فیلم در ذهن تماشاگر وارد می‌آورد و از طرف دیگر هم هر صحنه را به صورت نصفه و نیمه به مخاطب می‌نمایاند تا وقتی آن صحنه به پایان رسید، میان نویس فارسی آن نشان داده شود. در اینجا بود که تماشاگر هوشمند بهتر می‌توانست آن میان نویس را با صحنه ای که چند لحظه قبل دیده، ترکیب نموده و قصه آن را دریابد. آنچه که به هر صورت فهم و درک فیلم و همراهی مناسب با آن را برای هر تماشاگری دشوار می‌ساخت. پس از دوران میان نویس، زیر نویس فارسی رواج یافت که آن هم تماشاگر را از اصل صحنه غافل می‌ساخت تا بتواند زیر نویس مربوطه را بخواند. و در همین زمان‌ها بود که مقوله دوبله فیلم‌ها به فارسی مطرح شد.
اولین موسسات، شرکت‌های انگلیسی بودند که از هندوستان، فیلم برای نمایش وارد می‌کردند. آنها از طریق انتشارات عمومی‌سفارت انگلیس در تهران، آگهی منتشر کردند که برای ترجمه و دوبله فیلم‌های هندی نیاز به مترجم و دوبلور دارند. یکی از نخستین افرادی که به این اگهی پاسخ مثبت داد، «صادق هدایت» نویسنده معروف بود.
شخصی به نام علی بواسحاقی در نامه ای که برای عبدالحسین سپنتا در تاریخ 5 آبان 1323 نوشته، به این موضوع اشاره می‌کند:
«...ده روز قبل در اداره شهربانی بودم، فریدون هدایت را دیدم، جوانی باریک اندام با او بود به نام صادق هدایت و برای گرفتن گذرنامه مراجعه نموده بود. به طوری که می‌گفت از هندوستان، یکی از کمپانی‌های فیلمبرداری او را برای دیالوگ‌های فارسی استخدام کرده و در صدد حرکت است. از ذکر اسم کمپانی خودداری نمود...»
نکته جالب اینکه 3 ماه قبل از این تاریخ، صادق هدایت در مجله «پیام نو»، نقدی بر فیلم «ملانصرالدین در بخارا» نوشته بود که در آن به عدم دوبله فیلم به زبان فارسی اشاره کرده و همین موضوع را علت اصلی لذت نبردن تماشاگر فارسی زبان از شوخی‌ها و طنز فیلم به شمار آورده بود که با زیر نویس یا میان نویس فارسی حاصل نمی‌شده است. هدایت در آن نقد نوشت:
«... فقط نقصی که برای تماشا کننده فارسی زبان وجود دارد این است که زیر نویس فارسی به هیچوجه نمی‌تواند گفت و گوهای شیرین و هجو آمیز این داستان را برساند و خیلی به جا بود اگر ممکن می‌شد کپیه‌های این فیلم را به زبان فارسی فراهم می‌کردند تا تماشاکنندگان فارسی زبان چنان که باید از تمام نکات و ریزه کاری‌های این فیلم  بی مانند برخوردار شوند...»
انگلیسی‌ها به جز صادق هدایت، هنرپیشگان تئاتر ایران مانند عطاالله زاهد، اسماعیل مهرتاش و رفیع حالتی را هم به عنوان ساخت فیلم ایرانی به هندوستان کشاندند در حالی که قصد داشتند تا فیلم‌های هندی را برای نمایش در سینماهای ایران، به فارسی دوبله کنند.
محمود تربیت سنجابی در کتاب «کودتا سازان» از قول عطاالله زاهد می‌نویسد:
«...من با فضل الله صبحی مهتدی (قصه گوی ظهر جمعه رادیو در دهه 20 تا 40) هر هفته شب‌های شنبه برنامه ای تحت عنوان «با آثار ادبیات شرق آشنا شوید» در رادیو تهران اجرا می‌کردیم و طی آن برگردان آثار نویسندگان روس را که از سوی انجمن دوستداران شوروی که صادق هدایت هم عضو آن بود، تهیه می‌شد، برای نویسندگان رادیو می‌خواندیم. روزی نامه ای از دوشیزه لمبتون(جاسوسه معروف انگلیسی و عضو سرویس جاسوسی  MI6) برای من نزد گیشه تئاتر گذارده شده بود که مرا دعوت به ملاقات در «خانه پیروزی» ۱ کرده بود. شب، نامه را به نوشین ۲ نشان دادم و نوشین گفت: حتما دعوت را اجابت کن چون حالا دیگر انگلیسها متفق ما هستند و یک دشمن مشترک (هیتلر)  داریم. وقتی به «خانه پیروزی» رفتم، احسان طبری و بزرگ علوی (از اعضای 53 نفر بنیانگذار حزب توده) را مشاهده کردم که در یکی از اتاق‌ها سرگرم ترجمه متون آثار نویسندگان معاصر انگلیس می‌باشند. در این ملاقات لمبتون به من دو پیشنهاد کرد؛ یکی اجرای برنامه در رادیو برای معرفی نویسندگان انگلیس و آثار آنان و دیگر اینکه اگر تمایل داشته باشم به لندن بروم و در رادیو بی بی سی گویندگی کنم. پیشنهاد اول به اجرا درآمد و هر هفته آثاری که طبری و علوی از انگلیسی و آلمانی ترجمه می‌کردند به وسیله من در رادیو عرضه می‌شد...»