پرسش:تفسیر به رأي با تفسیر عقلی و تفسیر اجتهادي چه تفاوتی دارد؟
پاسخ:در پاسخ به این پرسـش، ما تفسـیر عقلی را با یک مثال معرفی می‌کنیم تا تفاوت آن با تفسـیر به رأي روشن شود:
اسـتفاده از قرائن عقلی، در تفسیر قرآن را تفسیر عقلی می‌نامند به عنوان مثال قرآن کریم می‌فرماید: «إِلي‏ رَبِّها ناظِرَةٌ» (قیامة ـ 22) روز قیامت برخی از مردم به سوي پروردگار نظر می‌کنند.
از ظاهر آیه تصور می‌شود که خدا جسمی است که افراد به آن نگاه می‌کنند، درحالیکه ما قرینه عقلی بر خلافش داریم، برهان داریم بر اینکه خداونـد جسم نیست چـون اگر جسم باشـد محـدودیت دارد و محـدودیت مسـتلزم مخلـوق بـودن است و ... بنـابراین خداوند تبارك و تعالی، جسم نیست، پس معلوم می‌شود این نظر در آیه شـریفه نظر با چشم سر نمی‌باشد بلکه شهود باطنی است، یا نگاه به ثواب و عقاب الهی است، و توجیهاتی که ذیل این آیه و مانند آن آمده است. بنابراین ما به وسـیله یک قرنیه قطعی عقلی، ظاهر آیه را تأویل می‌کنیم، یا ظاهر آیه را تفسـیر می‌کنیم، و این روش تفسـیر عقلی می‌باشد که غیراز تفسـیر به رأي است، زیرا تفسیر به رأي آن است که بدون توجه به قرائن عقلی و نقلی تفسیر شود، پس این دو کامًلا با هم متفاوت است.
وجوه تمایز تفسیر عقلی و تفسیر به رأی
1. خلـط این دو مبحث از جایی شـروع شـده که برخی افراد براي اولین بار تفسـیر به رأي را به دو نوع ممـدوح و مذموم تقسـیم کردند و نوشـتند که تفسـیر به رأي مذموم یعنی تفسـیر به رأیی که جایز نیست و در روایات نکوهش شده، و تفسـیر به رأي ممدوح مثل تفسیر عقلی یا تفسیر اجتهادي که جایز است.
و کم کم بسـیاري از نویسـندگان، این مطلب را گرفتند و نقل کردند درحالی‌که اصل مطلب مخدوش است، زیرا روایات تفسیر به رأي، مطلق است یعنی همه نوع تفسیر به رأي را جایز نمی‌داند، و تفسیر به رأي ممدوح، و مذموم نداریم. بنـابراین تفسـیر عقلی، اصـلا تفسـیر به رأي نیست در حقیقت تفسـیر به رأي آن است که بـدون توجه به قرائن عقلی و نقلی باشـد، و تفسـیر عقلی با توجه به قرائن عقلی می‌باشد؛ از این رو تفسیر عقلی، ماهیتا و ذاتا از تفسیر به رأي خارج است و نمی‌شود آن را تفسیر به رأي ممدوح نامید.
تفسـیر اجتهـادي صـحیح، این است که مفسـر، اول به قرائن عقلی و نقلی آیه مراجعه کنـد روایـاتش را بررسـی کنـد، آیات دیگر را ببیند، اگر برهان هاي عقلی براي آن هست ببیند، بعد در پایان، جمع بندي کند و در نتیجه، برداشتی از آیه داشته باشد، این اجتهاد در تفسـیر می‌باشـد. در حـالی‌که تفسـیر به رأي این است که قبل از مراجعه به قرائن عقلی و نقلی، اظهار نظر شود.
پس این دو تا با هم تفاوت دارند. چنانچه اگر در تفسـیر اجتهادي، مجتهـد تفسـیر، بـدون مراجعه به قرائن عقلی و نقلی اظهار نظر بکند، به دام تفسـیر به رأی می‌افتد. بنابراین اجتهاد می‌تواند دو نوع باشد اجتهاد صـحیح، اجتهاد غیرصـحیح؛ اجتهاد صـحیح آن است که مفسر بعد از مراجعه به قرائن عقلی و نقلی نظرش را اعلام کنـد و اجتهـاد غیرمعتبر و غیرصـحیح این است که قبـل از مراجعه به قرائن عقلی و نقلی اعلام نظر کند.
2. یکی از مواردي که موجب اشـتباه در این بحث شـده، این است که برخی گمـان کرده‌انـد: واژه «رأي» به معنـاي «عقـل» اسـت برخی از معاصـرین مثل «شیخ آل عبد الرحمن العک» و همچنین آقاي «ذهبی» در «التفسیر و مفسرون» و دیگران گفته‌اند: که رأي در اینجا به معناي «عقل» و تفسـیر به رأي به معناي تفسـیر به عقل می‌باشد، بنابراین اگر کسـی تفسـیر عقلی کرد، می‌شود تفسـیر به رأي ممـدوح، چون تفسـیر عقلی را نمی‌توانیم بگوئیم بـد است. این تفسـیر به رأي ممـدوح است و غیراز آن تفسـیر به رأي است که در روایات مذموم شمرده شده.
شایان ذکر است، اولین بار این تقسیم را راغب اصفهانی مطرح کرد و تفسیر به رأی ممـدوح و مـذموم را جدا کرده و این خلاف اطلاق روایات است. علاوه بر اینکه لغت هم این مطلب را یاري نمی‌کند و از طرفی خود آقـاي راغب اصـفهانی در مفرداتش می‌گویـد: رأي، اعتقادي است که از غلبه گمان پیـدا می‌شود.
به عبارت امروزي، «رأي» یعنی، «گمانه زنی» بنابراین اگر کسـی بدون اسـتناد و بدون توجه به قرائن عقلی و نقلی گمانه زنی کرد این تفسـیر به رأي است، پس اینکه گفته شـده تفسـیر به رأي، یعنی تفسـیر عقلی، چون رأي به معنـاي عقـل است، مطلب درستی به نظر نمی‌آیـد. حتی برخی از معاصـرین ادعا کرده‌اند که هیچ موردي در کتاب و سـنت، و لغت، «رأي» به معناي عقل نیامده و نمی‌شود بگوئیم که تفسیر به رأي، یعنی تفسیر عقلی.