نهادینه کردن ارزش‌ها

(پرسش و پاسخ)

پرسش:چگونه می‌توان ارزش‌ها و باورهای مورد قبول مردم رادر یک جامعه به صحنه رفتارها و کنش‌ها تبدیل و به اصطلاح نهادینه کرد؟

پاسخ:یکی از مهم‌ترین کلید واژه‌هایی که اغلب مسئولین نظام و تحلیل‌گران عرصه مسائل فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی از آن فراوان یاد می‌کنند، واژه «نهادینه کردن» است. اکثر مسئولین نظام نسبت به ارزش‌ها و باورهای قدیم و جدید انتظار دارند که این ارزش‌ها در ساحت رفتاری و عملکرد افراد جامعه بدون هرگونه فشار نمایان شود، و ظهور خارجی پیدا کند. اما وقتی که انتظارات آنان در جامعه محقق نمی‌گردد، و ارزش‌ها و باورها بروز و ظهور خارجی پیدا نمی‌کند و تبدیل به رفتار و کنش نمی‌گردد. در اینجا به دنبال علت‌یابی و ریشه حل مشکلات به کلید واژه‌های فرهنگ‌سازی و نهادسازی رو می‌آورند، و اظهار می‌دارند: باید فرهنگ‌سازی کرد تا مردم انتظارات رفتاری مورد نظر آنان را انجام دهند. قرآن کریم این حالت افراد را به زیبایی توصیف کرد و کسانی را که به قول خود عمل نمی‌کنند ویا دیگران را به نیکی امر می‌کنند ولی خودشان از آن بی‌بهره هستند را مورد ملامت و توبیخ قرار داده و می‌فرماید: یا ایهاالذین امنو لم تقولون ما لا تفعلون کبر مقتاً عندالله ان تقولوا ما لا تفعلون «ای کسانی که ایمان آورده‌اید چرا سخنی می‌گویید که به آن عمل نمی‌کنید. این کار موجب خشم عظیم نزد خداست که سخنانی بگویید و بدان عمل نکنید (مؤمنان حقیقی کسانی هستند که بین گفتارشان و کردارشان هماهنگی وجود داشته باشد، هر قدر ناهماهنگی و تفاوت بین سخنانشان و عملشان باشد به همان میزان از حقیقت ایمان دور شده‌اند)(الصف- 2 و 3) و یا در بیانی دیگر قرآن کریم می‌فرماید: «اتامرون الناس بالبر و تنسون انفسکم و انتم تتلون الکتاب، افلاتعقلون» آیا مردم را به کارهای نیک دعوت می‌کنید و (امر به معروف می‌کنید) اما وظیفه خودتان را (در عمل به کارهای خوب) فراموش می‌کنید، در حالی که شما کتاب خدا را می‌خوانید (و می‌دانید شرط تأثیر امر به معروف این است که خودتان را در انجام معروف و کارهای خوب فراموش نکنید) آیا تعقل نمی‌کنید؟»(البقره-44) بنابراین نگاه قرآنی، جامعه‌ای که افراد و مسئولین آن نتوانند ارزش‌های متعالی الهی و انسانی را در ساحت رفتاری خودشان پیاده کنند،‌به طور طبیعی قادر نخواهند بودجامعه آرمانی مطلوب خود را بسازند،‌و مورد ملامت و توبیخ خدای متعال قرار می‌گیرند.
ابعاد نهادینه کردن
جامعه‌شناسان برای نهادینه کردن ارزش‌ها و آرمان‌های مطلوب هر جامعه‌ای، دو عرصه را مورد توجه و تأکید قرار می‌دهند. و منظور آنان از نهادینه کردن؛ رفتارها و کنش‌هایی است که از سوی مردم هر جامعه‌ای بدون هر گونه فشار خارجی و اتوماتیک‌وار انجام گیرد، و نیازی به تهدید، تطمیع و... نداشته باشد.
1- عرصه باورسازی 2- عرصه نهادسازی
در عرصه باورسازی ضرورت دارد فرایند شکل‌گیری و تقویت ارزش‌ها و آرمان‌های مورد نظر جامعه با ساز و کارهای مقتضی خود در حدی کار شود که برای مردم تبدیل به باور و یقین قلبی شود،‌و در عرصه نهادسازی لازم است متناسب با نیازهای جامعه نهادهای کارآمدی با تیم‌های زیرمجموعه خود در ابعاد مختلف شکل گیرد تا بستر بروز و ظهور ارزش‌ها و آرمان‌ها را فراهم سازد.
نهادینه کردن در عرصه باورها
بحث درونی شدن ارزش‌ها براساس این پایه نظری انجام می‌شود که عمل آدمی بر مبنای سه‌گانه حیطه معرفتی، عاطفی و رفتاری شکل می‌گیرد. بنابراین درونی شدن ارزش‌های اخلاقی و... به این معنا است که مبانی شناختی، گرایشی و رفتاری مناسب در مورد رفتارهای ارزشی، در درون فرد به صورت باور و یقین فراهم گردد. با نظر به مبنای شناختی رفتار اخلاقی، درونی کردن ارزش‌ها به معنای آن است که فرد، نسبت به ویژگی‌های رفتار مورد نظر آگاهی و شناخت کافی پیدا کرده باشد و به مرحله باور و یقین قلبی رسیده باشد. چنین افرادی آمادگی تام دارند تا ارزش‌ها و باورهای قلبی خود را در قالب نهادهای تعریف شده سازمانی به منصه ظهور برساند و فرایند نهادینه شدن ارزش‌ها در جامعه را به نحو احسن نمایان سازند.
روش‌های نهادینه کردن در عرصه باورها
به طور کلی فرایند باورسازی با روش‌های زیر صورت می‌گیرد:
1- روش بصیرت بخشی
2- روش الگویی
3- روش محبت‌ورزی
4- روش قصه‌گویی
5- روش تشویق
6- روش تنبیه در کنار تشویق
نهادینه کردن در عرصه نهادها (نهادسازی)
طراحی نظام‌ها، تشکل‌ها و سیستم‌هایی که براساس نیاز جامعه و رسالت‌ها، اهداف و مأموریتهای خاص هر نهادی باید بروز و ظهور پیدا کند و شکل بگیرد. این نهادها نوع رفتار و کنشی را که افراد باید از خود نشان دهند به آنان آموزش داده و به عنوان رفتارسازمانی از آنان مطالبه می‌کنند. در نتیجه کنش‌ها و رفتارهای نهادینه شده براساس باورها در جامعه تجلی پیدا کرده و به بروز و ظهور می‌رسد و جامعه را به سمت آرمان‌های مطلوب پیش می‌برد. نهادهای سازمانی و سیستم‌ها و یا نظامات حکومتی عمدتاً از این پنج رکن اساسی تشکیل می‌شوند:
1- نظام ساختار سازمانی و چارت تشکیلاتی 2- نظام قوانین و مقررات 3- نظام نیروی انسانی 4- نظام بودجه و امور مالی 5- نظام تجهیزات و امکانات هر کدام از این نظام‌ها و سیستم‌ها اگر به نحو مطلوب در هر نهادی طراحی و اجرا شود، فرایند نهادسازی شکل گرفته و رفتارهای مورد نظر در قالب آن نهادها عینیت
پیدا می‌کند.