پرسش:از منظر آموزههای وحیانی اسلام چه عواملی موجبات پیشرفت، تعالی و تکامل جوامع، و یا بالعکس زمینهساز انحطاط و سقوط جوامع را فراهم میآورد؟
پاسخ:در بخش نخست پاسخ به این سوال به دو عامل تعالی و سقوط جوامع انسانی شامل: 1- عدالت اجتماعی و ظلم 2- تقوا و پاکی و فسق و فجور پرداختیم. اینک در بخش پایانی دنباله مطلب را پی میگیریم.
3- اتحاد و تفرقه
اتحاد و تفرقه دو سنت الهی در جوامع انسانی است که هر کدام آثار خاص خود را دارد. اتحاد و همبستگی و انسجام مردم رمز تعالی، تکامل و دوام جامعه است و بالعکس تفرقه و تشتت عامل زوال و انحطاط جامعه میباشد. قرآن کریم در سوره آل عمران آیه 103 میفرماید: واعتصموا بحبلالله جمیعا و لاتفرقوا واذکروا نعمتالله علیکم اذ کنتم اعداء فالف بین قلوبکم فاصبحتم بنعمته اخوانا و کنتم علی «شفا حفرهًْ من النار فانقذکم منها» (ای مسلمانان!) همگی به ریسمان الهی (یعنی دین اسلام و ائمه اطهار(ع) و قرآن) چنگ بزنید(و با ایجاد حزب و یا فرقهسازیهای مختلف مذهبی که موجب از بین رفتن اتحاد و سستی قوا و جری شدن دشمنان علیه شما میشود، از همدیگر جدا و) متفرق نشوید، و نعمت(برادری و اتحاد) را که خداوند به شما داده یاد کنید(در حالی که قبل از این نعمت شما) دشمن یکدیگر بودید. اما خداوند در میان دلهای شما الفت(و محبت و برادری) ایجاد کرد و (به برکت این نعمت الهی) با یکدیگر برادر شدید و (اگر خداوند این نعمت برادری و الفت را میان شما ایجاد نمیکرد) شما (همانند زمان جاهلیت) بر لبه پرتگاهی از آتش(کینه و تفرقه و دشمنی با یکدیگر) بودید.
پس خداوند شما را از آن پرتگاه نجات داد. همچنین خداوند در سوره آل عمران آیه 105 میفرماید: «ولاتکونوا کالذین تفرقوا و اختلفوا من بعد ماجاء هم البینات» (شما مومنان) مانند کسانی از (یهود و نصاری) نباشید که پس از آمدن دلایل روشن(از جانب خدا برای هدایت آنها) باز هم پراکنده شدند و (هرکدام چند فرقه شدند) و (در دین خود) اختلاف کردند. زیرا تفرقه، تشتت و اختلافات عامل زوال و انحطاط و نابودی جوامع و اتحاد و همبستگی ملی ضامن سعادت، تکامل، تعالی و بقای جوامع میباشد.
4- امر به معروف و نهی از منکر و ترک آن
مسئله دیگری که هم در قرآن و هم در روایات تاکید فراوانی بر آن شده است، مسئله امر به معروف و نهی از منکر است، که بقای حکومتها و جوامع انسانی را تضمین و آنها را در مسیر تعالی، تکامل و بالندگی سوق میدهد.
انحراف و ترک معروفها و ارتکاب منکرها اگر در جامعهای پیدا شد، به طور طبیعی آن جامعه دیگر به سوی تعالی پیش نمیرود بلکه به سمت انحطاط، سقوط و هلاکت پیش خواهد رفت. قرآن کریم در سوره آل عمران آیه 110 میفرماید: «کنتم خیر امه اخرجت للناس تامرون بالمعروف و تنهون عن المنکر و تومنون بالله». «شما (مسلمانان) بهترین امتی هستید که برای مردم پدیدار(و برگزیده) شده(و دلیل بهتر بودنتان این است که یکدیگر را) به خوبیها دعوت میکنید و از بدیها و زشتیها جلوگیری میکنید و به خداوند ایمان میآورید.» همچنین قرآن کریم گاهی قضایای تاریخی و هلاکت اقوام گذشته را که نقل میکند، با صراحت اعلام میکند که اینها نهی از منکر نمیکردند. یعنی اگر در میان آنها مصلحانی بودند که نهی از منکر میکردند، کار و عاقبت آنها به هلاکت نمیکشید. (هود-116)
امام علی(ع) هم در نهجالبلاغه خطبه 190 میفرماید: «خداوند اقوام گذشته را عذاب نکرد مگر به خاطر ترک امر به معروف و نهی از منکر».
حدیثی را هم از پیامبر گرامی(ص) روایت کردهاند که فرمود: باید امر به معروف و نهی از منکر کنید، در غیر اینصورت خدای متعال بدان را بر شما مسلط میکند و آن وقت خوبان شما دعا میکنند و دعایشان مستجاب نمیشود.
(امالی صدوق، ص 308)