مطلب دوّم این است که آیا در فارسی برای لغت تقیّه یک واژه‌ای که بتواند آن را به‌طور کامل معنی بکند داریم یا نداریم؟ در این مورد متأسّفانه بنده نتوانستم یک واژه‌ای را که صددرصد برابر و معادل با تقیّه باشد پیدا کنم، اگر بگوییم تقیّه به‌معنای «استتار» است، خواهیم دید که یقیناً از این وسیع‌تر است؛ اگر بگوییم تقیّه به‌معنای «به‌طور مکتوم عمل کردن» است که باز تقریباً همان استتار می‌شود، می‌بینیم که معنای تقیّه از این وسیع‌تر است؛ اگر بگوییم که تقیّه به‌معنای ایجاد تشکیلات است که انسان، کاری را که می‌خواهد بکند برطبقِ تشکیلاتی انجام بدهد این کار را، می‌بینیم این هست، امّا از این هم وسیع‌تر و عمیق‌تر است؛ امّا آنچه مسلّم است این معنایی که از این واژه‌ تقیّه، امروز در ذهن بسیاری از مردم ما نقش می‌بَندد، این معنا صددرصد غلط است.
مردم درباره‌ تقیّه، امروز چه تصوّر می‌کنند؟ تصوّر مردم این است که تقیّه یعنی اینکه انسان وقتی‌که می‌خواهد یک عملی را انجام دهد و یک واجبی را به جا بیاورد، اگر چنانچه برای انجام این واجب، برای پیمودن این راه، یک خطری و یک ضرری تصوّر می‌شود، انسان این واجب را انجام ندهد و این راه را نپیماید؛ مردم از تقیّه، یک چنین تصوّری دارند. این مطلب به شدّت غلط است. آن‌چنان غلط است که اگر در میان مردم این طرز فکر رایج نبود، عنوان کردنِ این معنی توسّط من هم غلط بود، بایستی به وضوحش موکول می‌کردیم و اصلاً مطلب را توضیح نمی‌دادیم، لکن چون متأسّفانه در میان مردم این معنا به شدّت رواج پیدا کرده است که تقیّه را به این معنی می‌گیرند که اگر چنانچه که یک واجبی را تشخیص دادی که واجب است لکن یک خطری در انجام این واجب تو را تهدید می‌کند، این واجب را انجام نده، بترس و انجام نده این واجب را، تقیّه را این‌طور معنا می‌کنند؛ باید توضیح داد.
مسلّم معنای تقیّه در روایات این نیست، ضدّ این است؛ یعنی چه ضدّ این است؟ یعنی تقیّه به‌معنای این است که اگر چنانچه یک کاری در عالم واقع و عمل برای انسان دارای خطر و ضرر است، انسان باید آن کار را به‌صورتی انجام بدهد که کار حتماً انجام بگیرد و آسیبی به آن کار نرسد، این معنای تقیّه است در روایات. البتّه اینکه می‌گویم معنای تقیّه است نمی‌خواهم بگویم که همه‌ معنای تقیّه این است، حالا بعضی از روایات را از روی کتاب نقل می‌کنم، بحث ما امروز یک بحث روایی است، از روی حدیث امروز بیشتر می‌خواهیم صحبت بکنیم ولیکن این را مقدّمتاً برای آشنایی ذهن شما عرض می‌کنم، فقط معنای تقیّه این نیست که در روایات خواهید دید، امّا مسلّماً این جزو معنای جوهری و عنصری تقیّه است که انسان عمل را انجام بدهد، به‌صورتی که این عمل آسیب نبیند و صدمه‌ای به این عمل وارد نیاید؛
مثلاً فرض بفرمایید- اگر بخواهیم مثال بزنیم این‌طور می‌شود- که شما برای مسافرتی از اینجا بلند می‌شوید مثلاً بروید به مشهد یا به قم. اینجا در بین راه برخورد می‌کنید به یک مانعی، مثلاً فرض کنید سیل آمده یا دزدی، سر گردنه را گرفته و اگر شما بخواهید به راه خودتان ادامه‌ بدهید یا سیل شما را غرق می‌کند و شما به منزل نخواهید رسید یا گرگ به شما آسیب می‌رساند یا دزد آسیب می‌رساند یا از این قبیل؛ یا فرض بفرمایید که به یک نقطه‌ای می‌رسید که در اینجا جادّه خیلی باریک است و خطرناک و اگر بخواهید با اتومبیل عبور کنید از اینجا با همان سرعت معمولی، با همان وضع معمولی، اینجا ممکن است که اتومبیل از این فاصله‌ عمق زیاد سقوط بکند، اینجا جای احتیاط است.
تقیّه در اینجا در ذهن مردم چیست و در روایات یعنی چه، ذهن ائمّه و بیان ائمّه(علیهم‌السّلام) چیست؟ مردم در اینجا می‌گویند که: «آقا! تقیّه کن.»؛ یعنی چه «تقیّه کن.»؟ یعنی که تا دیدی سیل است، برگرد، قم رفتن ضرورتی ندارد، برگرد بیا به خانه‌ات، راحت بنشین. وقتی‌که می‌بینی که یک ظالمی یا یک دزدی یا یک گرگی سر گردنه را گرفته خب برگرد، چه لزومی دارد که راه را ادامه بدهی؟ و خود را به خطر بیندازی و آخرش هم به منزل نرسی. این تقیّه‌ایی است که مردم به‌طور معمول معنی می‌کنند.
امّا امام صادق(علیه‌السّلام) تقیّه را این‌طور معنی نمی‌کند _ آن‌طوری که از مجموع روایات استفاده می‌کنیم _ می‌گوید که: «آقا! تا دیدی که یک گرگی، یک دزدی، یک ظالمی، یک جای تنگی، یک سیلی راه تو را قطع کرده است، اینجا سعی کن آن‌چنان بروی که این سیل به تو صدمه نزند؛ یعنی برو از بالای کوه عبور کن، برو [ولی] این جاده‌ معمولی را نرو. آن‌چنان برو که این دزد یا این ظالم یا این گرگ نتواند به تو آسیب وارد بیاورد و تو را از رسیدن به مقصود بازبدارد؛ یعنی چطوری برو؟ یعنی یک کانال حفر کن برو، یعنی برگرد از راه دیگر برو، یعنی در جیبت، در کمرت، در دستت وسایلی داشته باش که اگر چنانچه این گرگ، این دزد، این ظالم جلوی تو را گرفت، بتوانی دفاع کنی و به راهت ادامه بدهی و منع و حجاب و سدّی را که او به‌وجود آورده است، از میان برداری.
و می‌بینید که این دو معنی مثل اینکه یک‌قدری اختلاف دارد دیگر؛ یعنی این دو معنی نقطه‌ مخالف هم است؛ در معنی اوّل، تقیّه موجب برگشتن است، در معنی دوّم، تقیّه موجب پیش رفتن است. خب چگونه آنچه موجب پیش رفتن است، ممکن است موجب برگشتن هم باشد؟ توجّه کردید؟ این مطلب را تذکّر دادم برای اینکه به‌طور مجمل بدانید که آنچه در ذهن مردم از معنای تقیّه نقش بسته، یک حرف درستی نیست و منطبق با هیچ روایتی و هیچ آیه‌ای و هیچ استنباط صحیحی که برای ما معتبر و حجّت باشد نیست، این را به‌نحو مجمل و کلّی گفتم.