مولفه‌القلوب، ابزار کارآمدی

(پرسش و پاسخ)

پرسش:تالیف قلوب یا مولفهًْ‌القلوب در سیره پیامبر گرامی اسلام(ص) چگونه توانست آن حضرت را در رسیدن به اهداف الهی و انسانی خود یاری رساند؟

پاسخ: مفهوم «مولفهًْ القلوب»
مولفهًْ‌القلوب در لغت به معنی از بین بردن تفرقه و پیوند دادن بین دل‌ها و جمع کردن افراد است. اما در اصطلاح یک معنای عام و یک معنای خاص دارد:‌ اما در معنای اصطلاحی عامش به کفاری اطلاق می‌شود که با اختصاص بخشی از زکات به ایشان دل‌های آنها جلب و به اسلام متمایل می‌شود و یا در جهاد یا دفاع مسلمانان را همراهی می‌کنند. همچنین به «ضعفاءالعقول» از مسلمانان (کسانی که از نظر عقلی کاستی دارند) «مولفهًْ‌القلوب» اطلاق می‌شود و به آنها نیز اموالی می‌پردازند تا اعتقاد یا رغبتشان برای همراهی مسلمانان در جهاد و دفاع تقویت شود. اما «مولفهًْ‌القلوب» در معنای اصطلاحی خاصش فقط شامل کسانی می‌شود که پیامبر اکرم(ص) برای جلب قلوب آنها به اسلام بخشی از غنائم جنگ هوازن را به ایشان بخشید. این گروه شامل افرادی چون ابوسفیان، معاویه، حکیم ابن‌حزام، نضر ابن‌حارث و دیگران بوده‌اند. شیخ طوسی و شیخ طبرسی در تعریف مولفهًْ‌القلوب آورده‌اند: ایشان گروهی از اشراف زمان حضرت محمد(ص) بودند که آن حضرت آنان را به اسلام متمایل ساخت و از آنها برای جنگ با دشمنان خویش کمک گرفت و به ایشان سهمی از زکات را عنایت  کرد.
شأن نزول «مولفهًْ‌القلوب»
پیامبر گرامی اسلام(ص) در ماه شوال سال هشتم هجری با 12 هزار نفر به مقابله با اشراف و بزرگان هوازن و ثقیف که برای حمله به مسلمانان آماده بودند،‌ رفت. مسلمانان در این جنگ در نهایت پیروز شدند. دشمنان اسلام پس از شکست در جنگ «هوازن» برخی به طائف و گروهی به نخله رفتند و عده‌ای در اوطاس اردو زدند. در این جنگ غنائم زیادی نصیب مسلمانان شد. پیامبر اکرم(ص) خمس این اموال را که متعلق به خودش بود به افرادی بخشید که در تاریخ اسلام به «مولفهًْ‌القلوب» مشهور شده‌اند.
«مولفهًْ القلوب» در آیات و روایات
1- در سوره توبه آیه 60 «مولفهًْ‌القلوب» به کسانی اطلاق شده است که مستحق دریافت زکات هستند: «صدقات تنها به فقیران و بینوایان و متصدیان (گردآوری و پخش) آن و کسانی که دلشان به دست آورده می‌شود، و در (راه آزادی) بردگان و وامداران و در راه خدا و به در راه مانده اختصاص دارد این به عنوان فریضه از جانب خدا است و خدا دانای حکیم است».
2- امام علی(ع) می‌فرماید: «طوبی لمن یالف الناس و یالفونه علی طاعه‌ًْالله» خوشا به حال کسی که با مردم انس و الفت می‌گیرد و مردم هم بر اطاعت از خداوند با او الفت می‌گیرند.(بحارالانوار، ج78، ص56)
اعتراض انصار
برخی مورخان نوشته‌اند: پیامبر(ص) همه بیت‌المال را میان مسلمانان قسمت کرد و خمس بیت‌المال را که مخصوص خود او بود میان سران قریش که تازه اسلام آورده بودند، تقسیم کردند و آنان با این بخشش‌های گران و سهام اختصاصی دیگر خود تحت تاثیر عواطف و محبت‌های پیامبر(ص) قرار گرفتند و خواه ناخواه به جانب اسلام کشیده شدند. این دسته را در فقه اسلامی «مولفه‌القلوب» می‌نامند و یکی از مصارف زکات اسلامی همین دسته است. در این میان بخشش‌های پیامبر(ص) میان انصار اعتراضاتی را برانگیخت. حضرت پس از آگاهی از ناراحتی انصار آنان را دعوت و برایشان سخنرانی کرد و فرمود: ای گروه انصار! به سبب اندک چیزی از دنیا آزرده‌دل شده‌اید که قلوب افرادی را با آن الفت دادم تا مسلمان شوند و شما را به اسلامتان سپردم؟(سیره ابن‌هشام، ج2، ص318) یعقوبی می‌نویسد: پیامبر(ص) در جواب اعتراض انصار فرمود: من به گروهی بخشش کردم تا دلشان را به دست آورم و شما را به اسلامتان وامی‌گذارم.(تاریخ یعقوبی، ج1، ص425) ابن‌هشام می‌نویسد: مردی به پیامبر(ص) اعتراض کرد که به «عیینه ابن‌حصن» و «اقرع ابن‌حایس» هر یک صد شتر دادی، ولی به «جعیل ابن‌سراقه» که یکی از بزرگان قبیله غفار است هیچ ندادی؟ حضرت فرمود: سوگند به آنکه جان محمد در دست او است من این کار را کردم برای آنکه دلشان را به دست آورم تا اسلام آورند. اما «جعیل ابن‌سراقه» را به همان اسلامی که دارد واگذار کردم(سیره ابن‌هشام، ج2، ص315) بنابراین راهبرد «مولفهًْ‌القلوب» در سیره پیامبر(ص) یکی از مهم‌ترین و کارآمدترین روش‌های جلب قلوب مخاطبان اسلام بود که برای همه دوران‌ها و مکان‌ها کارایی خاص خود را دارد.