پرسش:انسان به طور کلی چه دشمنانی در این دنیا دارد، و نقش دین و ایمان به خدا در مقابله با این دشمنان چگونه است؟

پاسخ:در بخش نخست پاسخ به این سؤال برخی از اهم دشمنان واقعی انسان همچون: 1- جهل و نادانی 2- ضعف و ناتوانی 3- بیماری 4- اضطراب و دلهره 5- فقر و تنگدستی را مطرح کردیم. اینک در بخش پایانی دنباله مطلب را پی‌ می‌گیریم.
6- ظلم همنوعان
یکی دیگر از مهم‌ترین دشمنان واقعی انسان ظلم، تعدی و تجاوز همنوعان است. دشمنی که انسان از ناحیه انسان‌های دیگر می‌بیند، صدمه و ضررش به مراتب بیشتر از دشمنانی است که از ناحیه عوامل بی‌جان یا عوامل جاندار طبیعت می‌بیند! دشمنانی که از ناحیه عوامل طبیعت هستند مانند: جهل، ضعف، بیماری و اضطراب و فقر در مقام مقایسه با دشمنی، ظلم، تعدی و تجاوز همنوعان ضرر و زیانش قطعا کمتر خواهد بود. به این جهت است که دین اسلام تاکید دارد در انتخاب رفیق و دوست خود مراقبت کامل داشته باش، زیرا به طور طبیعی انسان به رنگ دوست و رفیق خود درمی‌آید و تحت تاثیر یکدیگر قرار می‌گیرند! از طرفی همیشه دشمنی انسان با انسان دیگر آشکار نیست و مخفی است. چقدر انسان، همنوعان خودش را دوست خیال می‌کند، در حالی که بعد از مدتی متوجه می‌شود که اشتباه کرده و دوست نبودند بلکه دشمن خونی او بوده‌اند! به همین جهت روز قیامت جهنمیان یکی از دلایل توجیهی جهنمی شدن خود را دوست ناباب قلمداد می‌کند. قرآن کریم از زبان آنان می‌فرماید:  «یا ویلتی لیتنی لم اتخذ فلانا خلیلا» ای وای بر من! کاش با فلانی دوست نمی‌شدم(فرقان- 28)
بنابراین آموزه‌های وحیانی دین اسلام و ایمان به خدا به انسان ملاک و معیارهایی می‌دهد که در تعامل با همنوعان و دشمنی و تعدی و تجاوز آنان کمترین آسیب و ضرر را ببیند.
7- نفس اماره انسان
خطرناک‌ترین دشمن انسان نفس اماره است که همواره انسان را به سوی بدی‌ها سوق می‌دهد اما با پوششی زیبا و در قالب دوست نمایان می‌شود. پیامبر اکرم(ص) فرمود: دشمن‌ترین دشمنان تو نفس اماره تو است که میان دو پهلوی خودت قرار دارد و همیشه با خودت همراه است(بحارالانوار، ج 70، ص 640)
آری این دشمن درونی انسان است که حرص و طمع، خشم و شهوت را بر او مسلط می‌کند و به صورت یک ظالم بالفعل درمی‌آید. چه ظلم به خودش و چه ظلم به دیگران! یک ظالم در درجه اول مغلوب دشمن درونی خود است، یعنی مغلوب هوای نفس اماره خود است و الا محال است که یک انسان تزکیه شده و اصلاح نفس شده به صورت یک ظالم برای انسان‌های دیگر درآید. پس دشمن دیگری که انسان دارد خود انسان است. یعنی خود فرد برای خود، یعنی نفس انسان برای فرد او دشمن است. آری پیامبراکرم(ص) تمام دشمن‌هایی را که انسان دارد در یک طرف گذاشت و نفس انسان را در طرف دیگر و فرمود: از همه آن دشمن‌ها خطرناکتر نفس اماره خود انسان است برای انسان« اعدی عدوک نفسک اللتی بین جنبیک» بنابراین مادامی که انسان بر این دشمن درونی یعنی نفس اماره غلبه نکند به طور طبیعی نمی‌تواند بر سایر دشمن‌های بیرونی غلبه کند و ممکن است به رغم داشتن علم و قدرت و توانمندی باز هم مغلوب دشمنان خود واقع شود زیرا خطرناک‌ترین دشمن را هنوز نتوانسته از پای درآورد! در اینجا است که نقش دین و ایمان به خدا بیشتر نمایان می‌گردد. زیرا فقط آموزه‌های وحیانی دین اسلام و ایمان و باور قلبی به خدای متعال است که می‌تواند بر این دشمن درونی غالب شود و او را سرکوب نماید. علم انسان را بر دشمنان بیرونی مسلط می‌کند ولی قدرت ندارد بر دشمن درونی انسان مسلط شود و به صورت ابزار در دست او قرار می‌گیرد. اما ایمان و باور قلبی به خدا انسان را بردشمن درونی مسلط می‌کند، و طبیعی است که هرگاه دشمن درونی مغلوب شد و علم و ایمان الهی بر نفس انسان حاکم شد، آن وقت است که انسان به فلاح و رستگاری می‌رسد.« قد افلح من زکیها» رستگار کسی است که خودش را تزکیه و اصلاح کند (الشمس -9) بنابراین تنها عاملی که می‌تواند بر نفس اماره انسان حاکم و غالب شود قدرت دینی و ایمان قلبی به خداست.