1167 - لزوم مبارزه فرهنگی و علمی برای بقای اسلام (پرسش و پاسخ) ۱۴۰۲/۰۲/۲۳
لزوم مبارزه فرهنگی و علمی برای بقای اسلام
(پرسش و پاسخ)
پرسش:چرا امام صادق(ع) از شرایط فروپاشی بنی‌امیه و پیروزی بنی‌عباس استفاده نکرد و همانند امام حسین(ع) قیام برای احقاق حق خود ننمود و تمام توجه و اهتمام خود را بر روی جبهه فرهنگی و علمی متمرکز فرمود؟
پاسخ:تعارض ظاهری سیره امام صادق(ع) با سیره امام حسین(ع)
آن‌گونه که در سیره امام حسین(ع) آمده، آن حضرت بدون پروا، با آنکه قرائن و شواهد حتی از گفته‌های خود امام حسین(ع) حکایت می‌کرد که شهید خواهد شد، قیام کرد. ولی امام صادق(ع) با آنکه به سراغش رفتند برای قیام، اما اعتنایی ننمود و قیام نکرد، و ترجیح داد در خانه بنشیند و به کار تعلیم و تدریس و ارشاد و امور فرهنگی بپردازد. بنابراین حسب ظاهر تعارض و تناقضی به نظر می‌رسد که اگر در مقابل ظلم باید قیام کرد و از هیچ خطری پروا نکرد، پس چرا امام صادق(ع) قیام نکرد، بلکه در زندگی مطلقا راه تقیه را پیش گرفت، و اگر باید تقیه کرد، و وظیفه امام این است که به تعلیم و ارشاد و هدایت مردم بپردازد، پس چرا امام حسین(ع) این کار را نکرد؟
نشر و بسط معارف اسلام ناب
امام صادق(ع) شیخ‌الائمه است. از همه ائمه دیگر عمر بیشتری نصیب ایشان شد، شصت‌وپنج ساله بود که از دنیا رحلت فرمود. عمر نسبتا طولانی آن حضرت و ضعف و سستی که در دستگاه خلافت رخ داد و امویان و عباسیان سرگرم زد و خورد با یکدیگر شدند، فرصت طلایی برای آن حضرت به وجود آورد که بساط افاضه و تعلیم و تعلم را بگستراند، به تعلیم و تربیت و تاسیس حوزه علمیه عظیمی بپردازد، جمله قال‌الصادق(ع) شعار علم حدیث زمان امام صادق(ع) شد، و آن حضرت به نشر و پخش و انتشار حقایق و معارف اسلام ناب موفق گردید. شیخ مفید از علمای شیعه می‌گوید: آن‌قدر آثار علمی از آن حضرت نقل شده که در همه بلاد منتشر شده است. از هیچ‌کدام از علمای اهل‌بیت(ع) آن‌قدر که از امام صادق(ع) نقل شده، نقل نشده است. اصحاب حدیث نام کسانی را که در خدمت آن حضرت شاگردی کرده‌اند، و از خرمن وجودش، خوشه گرفته‌اند، ضبط کرده‌اند. که چهار هزار نفر بوده‌اند و در میان اینها از همه طبقات و صاحبان عقاید و آرا و افکار گوناگون بوده‌اند. کلماتی که بزرگان اسلامی از هر فرقه و مذهب در تجلیل مقام علمی امام صادق(ع) گفته‌اند زیاد است به عنوان نمونه پیشوای فرقه حنفیه یعنی ابوحنیفه می‌گوید: «لولا السنتان لهلک النعمان» اگر آن دو سال (تلمذ خدمت امام صادق(ع) نبود) نعمان ابن ثابت (ابوحنیفه) هلاک می‌شد (مختصر التحفهًْ الاثنی عشریه، ص8) یا مالک ابن انس می‌گوید: هرگز افضل از جعفر ابن محمد صادق در علم و عبادت و ورع چشمی ندیده و گوشی نشنیده و به قلب بشری خطور نکرده است.(سیر اعلام النبلا، شمس‌الدین ذهبی، ج6، ص257)
چرایی امتناع امام صادق(ع) از قیام و تمرکز بر مبارزه فرهنگی
1- تشخیص مصلحت اسلام براساس مقتضیات زمان و مکان
ائمه اطهار(ع) در هر زمانی مصلحت اسلام و مسلمین را در نظر می‌گرفتند و چون دوره‌ها و زمان‌ها و مقتضیات زمان و مکان تغییر می‌کرد، به‌طور طبیعی همان‌طور رفتار می‌کردند که مصالح اسلامی اقتضا می‌کرد و در هر زمان جبهه‌ای مخصوص و شکلی نو از جهاد به وجود می‌آمد و آنها با بصیرت کامل آن جبهه‌ها را تشخیص می‌دادند و مبارزه و مدیریت می‌کردند. بنابراین تعارض‌ها در سیره ائمه(ع) نه‌تنها تعارض واقعی نیست، بلکه بهترین درس آموزنده است برای کسانی که روح و عقل و فکر مستقیمی داشته باشند، جبهه‌شناس باشند و بتوانند مقتضیات هر عصر و زمانی را درک کنند که چگونه مصالح اسلامی اقتضا می‌کند که یک وقت مثل زمان سیدالشهداء(ع) نهضت آنها شکل قیام به سیف به خود بگیرد، و یک زمان مثل زمان امام صادق(ع) شکل تعلیم و تربیت و توسعه تعلیمات و معارف الهی و تقویت مغزها و فکرها پیدا کند.
2- نیاز به نهضت علمی و تربیتی
خودداری و امتناع امام صادق(ع) از قیام، تنها به این علت نبود که می‌دانست بنی‌عباس مانع خواهند شد و آن حضرت را شهید خواهند کرد. اگر می‌دانست که شهادت آن حضرت برای اسلام و مسلمین این اثر بهتری دارد، شهادت را انتخاب می‌کرد، همان‌طوری که امام حسین(ع) به همین دلیل شهادت را انتخاب کرد. در آن عصر چیزی که متناسب با مقتضیات زمان بهتر و مفیدتر بود، رهبری یک نهضت علمی و فکری و تربیتی بود که اثر آن تا امروز و روز قیامت ماندگار خواهد بود، همان‌طور که در عصر امام حسین(ع) آن قیام و نهضت ضرورت داشت و بجا و مناسب بود که اثرش برای بقای اسلام تا روز قیامت باقی است. جان مطلب همین‌جاست که در همه این قیام‌ها و جهاد و امر به معروف و نهی از منکرها و از سکوت و تقیه‌ها، باید به اثر و نتیجه آنها در آن موقع توجه کرد. اینها اموری نیست که به شکل یک امر تعبدی از قبیل وضو و غسل و نماز و روزه صورت بگیرد. اثر این کارها در مواقع مختلف و اوضاع و شرایط متفاوت فرق می‌کند. گاهی اثر قیام و جهاد بالسیف برای اسلام نافع‌تر است و گاهی اثر سکوت و تقیه و مبارزه علمی و فرهنگی. همه اینها بستگی به خصوصیات عصر و زمان و اوضاع و احوال روز و یک تشخیص عمیق و دقیق و حکیمانه در این مورد دارد. تشخیص اشتباه در فرآیند جهاد و مبارزه، زیان‌های فراوانی به اسلام می‌رساند. امام صادق(ع) در عصر و زمانی واقع شده بود که علاوه بر حوادث سیاسی، یک سلسله حوادث اجتماعی و پیچیدگی‌ها و ابهام‌های فکری و روحی پیدا شده بود، و تشخیص حکیمانه امام صادق(ع) این بود که حضرت جهاد خود را در این جبهه فرهنگی و علمی آغاز کند، مقتضیات زمان امام صادق(ع) که در نیمه اول قرن دوم می‌زیست، با زمان امام حسین(ع) که در حدود نیمه قرن اول بود، خیلی متفاوت بود.