۲۷ - سید یاسر جبرائیلی: مناسبات جمهوریّت و اسلامیّت در انتخاب ولیّ فقیه - ۱۴۰۲/۰۵/۲۲
مناسبات جمهوریّت و اسلامیّت در انتخاب ولیّ فقیه - ۲۷
بیم‌ها و امیدها درباره نظام پس از امام(قدّس‌سرّه)
۱۴۰۲/۰۵/۲۲
سید یاسر جبرائیلی
فصل دوّم: نخستین انتخاب خبرگان
پیروزی انقلاب اسلامی و براندازی یک نظام پادشاهی 2500 ساله، و پیرو آن تشکیل یک نظام سیاسی اسلامی منحصربه‌فرد، به رهبری و هدایت شخصیّتی الهی انجام شد که پس از معصومین(علیهم‌السّلام)، کمتر شخصیّت دیگری به عظمت ایشان در طول تاریخ اسلام وجود داشته است. شگفتی انقلاب و شگرفی شخصیّت امام خمینی(قدّس‌سرّه)، طبیعتاً منجر به شکل‌گیری این انگاره در ذهن بسیاری از ناظران و کنشگران سیاسی در داخل و خارج از ایران شده بود که نظام نوتأسیس جمهوری اسلامی، یک وابستگی حیاتی به شخص امام خمینی(قدّس‌سرّه) دارد. به همین سبب، دوستداران انقلاب، دغدغه این را داشتند که اگر روزی امام از دنیا بروند، چه بر سر نظام اسلامی خواهد آمد و دشمنان، مترصّد چنین پیشامدی بودند تا در چنان فضایی که احتمال می‌دادند ضریب آسیب‌پذیری جمهوری اسلامی به اوج خود برسد، ضربه آخر را به نظام وارد کنند. انبوهی از تحلیل‌ها در رسانه‌های ضدّ ایرانی منتشر می‌شد که پس از امام، کار جمهوری اسلامی تمام است. فرانسیس فوکویاما1 در مقاله‌ای که در ژانویه 1980 (دی‌ماه 1358) در کنفرانس امنیّتی آسیاپاسیفیک ارائه کرد، به‌صراحت پیش‌بینی نمود: «نیروهای‌گریز از مرکز قابل‌توجّهی که در ایران وجود دارند، تضمین می‌کنند که پس از رحلت [آیت‌الله] خمینی، منازعه بلندمدّتی بر سر قدرت در ایران شکل خواهد گرفت.»2 بیماری قلبی امام(قدّس‌سرّه)،3 در کنار ورود کشور به یک جنگ تحمیلی خانمان‌سوز توسّط رژیم بعثی صدّام، فتنه‌های متعدّد داخلی و نیز ترورهایی که علیه مقامات و شخصیّت‌های مختلف طرّاحی می‌شد و به مقصود می‌رسید، نگرانی‌های انقلابیون و بزرگان کشور را درباره سرنوشت نظام صدچندان کرده بود.
با وجود همه این نگرانی‌ها امّا یک نقطه امید وجود داشت و آن، وجود شخصیّتی چون آیت‌الله حسینعلی منتظری در میان یاران امام خمینی(قدّس‌سرّه) بود که از شاگردان و تربیت‌شدگان خاصّ ایشان بود؛ اصحاب و یاران امام(قدّس‌سرّه) ارادت ویژه‌ای به او داشتند و نگاه‌ها برای دوران پس از حضرت امام(قدّس‌سرّه) متوجّه وی بود. از همان ابتدای پیروزی انقلاب اسلامی، هرگاه این پرسش مطرح می‌شد که پس از امام خمینی چه کسی شایستگی به دست گرفتن سکّان هدایت انقلاب را دارد، اذهان متوجّه آیت‌الله منتظری می‌شد و همین نقطه امید، مخالفان و دشمنان نظام را ناامید و ناراحت ساخته بود. آقای هاشمی رفسنجانی می‌گوید: «برای همه ما، یعنی سران و امام، روشن بود که بنا است اگر حادثه‌ای پیش بیاید، آقای منتظری را جایگزین کنیم.»4
جانشینی آیت‌الله منتظری به اذهان محدود نماند و شرایط خاصّ امام و کشور باعث شد این مسئله به افعال و اقوال شخصیّت‌های مهمّ کشور نیز راه یابد. تا جایی که پس از تثبیت ولایت فقیه به‌عنوان یکی از اصول قانون اساسی، تلاش‌هایی نیز برای مطرح کردن آیت‌الله منتظری به‌عنوان ولیّ‌فقیه پس از امام(قدّس‌سرّه) آغاز شد5 و حتّی در سال 1358، مرحوم سیّداحمد خمینی، فرزند امام(قدّس‌سرّه)، بحث قائم‌مقامی ایشان را برای رهبری مطرح کرد.6 آیت‌الله خامنه‌ای در این‌باره می‌گویند: «از اوایل انقلاب ما سعیمان بر این بود که برای ایشان [آیت‌الله منتظری] یک تمیّز و تشخّصی را هم فرض کنیم، هم تحقّق ببخشیم. بعضی‌های دیگر هم این را که ماها در این فکر هستیم احساس کرده بودند. یک عدّه هم ناراحت بودند. من یادم است در یک جلسه شورای انقلاب یکی از همین آقایان عضو نهضت آزادی که جزو شورای انقلاب بود، رو کرد به من و بعضی دیگر و گفت: «آقای خمینی نوکرش هم هستیم، امّا اگر شما بخواهید بعد از آقای خمینی، منتظری، پُنتظری، بگذارید، ما قبول نمی‌کنیم‌ها!» این مربوط به آن اوایل است که هنوز شورای انقلاب بود و ماها عضو شورای انقلاب بودیم. یعنی افراد حس می‌کردند که ماها روی آقای منتظری یک حساب ویژه‌ای باز کرده‌ایم. البتّه این به معنای این نبود که آقای منتظری برای این کار یک شخصیّت کامل و تمام‌عیار بود؛ نه، ضعف‌های آقای منتظری را ماها بیش از دیگران می‌دانستیم و فاصله بین ایشان و امام را ماها می‌دانستیم.»7
از سویی به نظر می‌رسید از نظر آیت‌الله خامنه‌ای، آیت‌الله منتظری در بین «عناصری که در انقلاب هستند، از لحاظ سنّی و دوره درسی از بقیّه جلوتر بود و جزو کسانی هم بود که در جریان مبارزات وسط میدان بود»8 و از سوی دیگر دارای نقاط ضعفی از جمله نفوذ افراد ناصالح در بیتش بود که امثال ایشان امیدوار بودند بتوانند آن را برطرف کنند که برخی از این تلاش‌ها در صفحات پیش رو بازگو می‌شود.
پانوشت‌ها:
1- Yoshihiro Francis Fukuyama
2- Francis Fukuyama(1981), The Soviet Threat to the Persian Gulf, The RAND Corporation
3- امام خمینی(ره) بهمن‌ماه 1358 پس از سکته قلبی تحت عمل جرّاحی قرار گرفتند.
4- اکبر هاشمی رفسنجانی، سایت آینده، 18/2/1390، شماره خبر: ۷۴۱.
5- همان.
6- سیّداحمد خمینی، رنج‌نامه حجّت‌الاسلام‌والمسلمین سیّداحمد خمینی به حضرت آیت‌الله منتظری، ص7.
7- مرکز اسناد دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله‌العظمی خامنه‌ای(مدّظلّه‌العالی).
8- مرکز اسناد دفتر حفظ و نشر حضرت آیت‌الله‌العظمی خامنه‌ای(مدّظلّه‌العالی).