شبهه رؤیت خداوند یا عدم رؤیت؟

(پرسش و پاسخ)

پرسش:در آیات قرآن کریم از یک‌سو بحث لقاءالله یا رؤیت خدا در روز قیامت مطرح شده است و از طرفی آیات دیگر، این امکان دیدن خدا را نفی می‌کند. آیا اختلاف مواضع قرآنی موهم تعارض یا تناقض در آیات قرآن است؟

پاسخ:آیات موهم تعارض
قرآن کریم از یک‌سو در سوره قیامت آیات 22 و 23 می‌‌فرماید: «وجوه یومئذ ناضره، الی ربها ناظره» چهره‌هایی که در روز قیامت خیلی شادابند و به سوی پروردگار خود می‌نگرند. این آیات دلالت بر امکان رؤیت خداوند در روز قیامت را دارد. همچنین در سوره اعراف، آیه 147 می‌فرماید: «والذین کذبوا بایاتنا و لقاءالاخره حبطت اعمالهم» کسانی که آیات ما و ملاقات آخرت را دروغ بدانند، کارهای(خوب) آنها هدر می‌رود. یا در سوره انعام آیه 31 می‌فرماید: «قد خسرالذین کذبوا بلقاءالله» کسانی که دیدار خدا را دروغ می‌دانند، سرمایه عمرشان را از دست داده‌اند. با یک نگاه اولیه به این آیات و آیاتی از این دست این شبهه به ذهن متبادر می‌شود که آیا امکان دیدن خداوند و ملاقات حضرت حق در روز قیامت برای انسان وجود دارد؟ و اگر وجود دارد با توجه به آیات دیگر که می‌فرماید: «لاتدرکه الابصار»، چشم‌ها او را درنمی‌یابند(انعام- 103) و یا آیه دیگری که می‌فرماید: «لیس کمثله شیء» خداوند هیچ چیز مانند او نیست(که دیده شود) (شوری- 11) این رؤیت و لقای خداوند چگونه خواهد بود، و آیا این اختلاف مواضع قرآنی موهم تعارض و تناقض در قرآن کریم نیست؟
پاسخ شبهه
1- آیاتی که دلالت بر رؤیت خداوند یا ملاقات با الله را دارد، از منظر علوم قرآن، جزو آیات متشابه قرآن به حساب می‌آیند. از طرفی آیات عدم دیدن خداوند با چشم سر و عدم تشابه چیزی به خداوند، جزو آیات محکم قرآن می‌باشند. بنابراین برای روشن شدن ابهام و یا شبهه در آیات متشابه، باید آنها را به محکمات ارجاع داد. یعنی با در نظر گرفتن تقدیری، چنانکه در موارد دیگری از قرآن نیز به کار رفته مانند: «فاسأل القریه» که در اصل باید آن را «فاسئل اهل القریه» تصور کرد و کلمه اهل را در تقدیر گرفت، می‌توان به معنای صحیح دست یافت. مثلا «الی ربها ناظره» را به «الی رحمهًْ ربها ناظره» و یا «الی عطاء ربّها ناظره» تصور نمود و در تقدیر گرفت که با رؤیت ظاهری کاملا متفاوت خواهد بود. چرا که در آیات محکمات دیگر نظیر «لیس کمثله شیء» یا آیه «سبحانه و تعالی عما یصفون»(انعام- 10) به وضوح به این مطلب اشاره شده که هیچ چیز شبیه به خداوند نیست تا قابل رؤیت باشد. هرچند که برخی از علمای اهل سنت قائلند که رؤیت خداوند در روز قیامت تحقق پیدا خواهد کرد(البرهان فی علوم القرآن، ج 2، ص 61). از سوی دیگر خود قرآن کریم، پیروی از آیات متشابه را، سلوک گمراهان معرفی نموده و هدف بیماردلان و دستاویز فتنه‌گران توصیف فرموده است.
به عبارت دیگر، آیات متشابه، همان‌گونه که قابلیت تاویل صحیح را دارند، شأنیت به باطل را نیز دارند. بدین لحاظ تاویل‌پذیری به مفهوم ارجاع و بازگرداندن کلام به همان معانی واقعی عقلایی بوده و مراد حقیقی آیات متشابه است. در حالی که تفسیرپذیری، رفع ابهام و استخراج معانی تازه مختص به این دسته آیات نبوده، بلکه شأن تمام آیات قرآن است.
2- در این‌جا فرق آشکاری بین «نظر» به معنای رؤیت و «نظر» به معنای انتظار و توقع وجود دارد. در روز قیامت، نظرها به سوی خداوند سبحان است که منظور نظر «توقع و انتظار» است. یعنی انتظار آنکه رحمت حضرت حق شامل حال آنان شود، نه اینکه فیزیک و اندام خداوند را با چشم سر ببینند، زیرا خداوند جسم ظاهری ندارد که دیده شود.
3- در میان مردم هم این اصطلاح شایع است که مثلا گفته می‌شود: در فلانی علم زیادی ندیدم که منظور آن است که فرد خیلی باسوادی نیست، نه اینکه واقعا علم را می‌توان در خارج دید، چون اصولا امور ماورای ماده قابل دیدن نیستند.
بنابراین الی ربها ناظره یا لقاءالله تعبیری کنایه‌ای است و باید از ورای الفاظ ظاهری به آنها نگریست. در این صورت است که مشاهده می‌گردد، میان اختلاف این دو نوع آیات هیچ‌گونه تعارض و تناقضی وجود ندارد.