رو به قبله یا رو به هر سو عبادت کردن؟

(پرسش و پاسخ)

پرسش:خداوند در قرآن کریم از یک‌سو می‌فرماید: به هر سو رو کنید، آنجا رو به خداست، اما از طرف دیگر می‌فرماید: هنگام نماز روی خودت را فقط به سوی مسجدالحرام و کعبه بگردان، آیا این دو موضع قرآنی در مورد نیایش پروردگار موهم تعارض و تناقض نیست؟

پاسخ:آيات موهم تعارض
خدای متعال از یک‌سو در قرآن کریم می‌فرماید: «و مشرق و مغرب از آن خداست، پس به هر سو رو کنید، آنجا رو (به) خدا است. آری خدا گشایشگر دانا است.»(بقره-115) این آیه اشعار دارد که جهت خاصی در عبادت خداوند مدنظر نیست. اما از طرف دیگر در آیه 150 سوره بقره خدای متعال می‌فرماید: «و از هر کجا بیرون آمدی: (به هنگام نماز) روی خود را به سمت مسجدالحرام بگردان، و هر کجا بودید، روهای خود را به سوی آن بگردانید.» آیا این دو موضع قرآنی موهم تعارض و تناقض نیست؟!
پاسخ شبهه
1- آیه اول هیچ ارتباطی به مسئله قبله ندارد، تا با آیه دوم منافات و تعارض داشته باشد. در آیه اول اشاره به این مطلب است که: خداوند در نقطه خاصی نیست، و در هر سو و هر نقطه و در هرجا وجود دارد، به‌گونه‌ای که به هر طرف انسان رو کند، خداوند در آنجا هست «نحن اقرب الیه من حبل الورید» ما از شاهرگ (او) به او نزدیک‌تریم(ق-16) با توجه به همین معنی است که از روایات ما این احکام به دست می‌آید که:
1- مسافر در نمازهای مستحبی می‌تواند، به هر سو که بخواهد نماز بخواند.
2- اگر از روی اشتباه نماز واجب انسان بین مشرق و مغرب واقع شود صحیح است.
3- سجده‌های قرآن را می‌توان به هر طرف انجام داد.
4- کسی که قبله را نمی‌شناسد، به هر سو می‌تواند نماز بخواند.(تفسیر بیان، ج2، ص496)
لذا مشاهده می‌شود که هیچ منافات و تعارضی بین این دو آیه وجود ندارد. به بیان دیگر باید گفت: آیه شریفه «فاینما تولوا فثم وجه الله» نمایانگر گستره ظهور، حضور و نور همگانی الهی در سراسر جهان هستی است.(تسنیم، آیت‌الله جوادی، ج5، ص268) و هرآنچه که در هستی بهره‌ای دارد، وجه و‌ آیت الهی است، و به تعبیر ثالث، انسان همواره محفوف و محاط به نعمت‌های خداوندی است. و اگر منیت خود را نبیند، به هر سو که بنگرد، جز وجه خدا چیزی نمی‌بیند. امام علی(ع) می‌فرماید: «ما رأیتُ شیئاً الّا و رأیت الله قبله و بعده و معه و فیه». من چیزی را (در این دنیا) ندیدم مگر اینکه خدا را قبل از آن و بعد از آن و با آن و در آن دیدم.(علم‌الیقین، ملامحسن فیض کاشانی، ج1، ص99) و به عبارت رابع چنین نیست که خداوند تنها سر حلقه سلسله علل باشد، بلکه ربوبیت الهی نامحدود است. و در کارهای جزئی ظاهری هم دست خدا را می‌توان دید(توحید ربوبی)، زیرا سراسر جهان امکان، وجه‌الله بوده، و در حقیقت یک مدبر است که عالم را اداره می‌کند و دیگران، نقشی جز مظهریت ندارند، و خود او مسبب‌الاسباب است.
2- آیه اول نگاهی تکوینی و آیه دوم نگاهی تشریعی به نظام هستی دارد. به تعبیری دیگر آیه اول نظر به توحید ربوبی خداوند، و آیه دوم نظر به خداوند به‌عنوان شارع مقدس دارد. بنابراین همان‌گونه که مشاهده می‌شود، تعدد موضوع بوده، به‌دنبال آن تعدد حمل را نیز سبب شده است، بنابراین شروط تناقض را ندارد، در نتیجه هیچ تعارض و تناقضی بین این دو آیه شریفه دیده نمی‌شود.
3- احکام تشریعی الهی، از منظر فقهی و عملی جنبه تعبدی دارد و اینکه شارع مقدس در هنگام برپایی نماز، جهت قبله را تعیین فرموده یک حکم الهی و تعبدی است، و مفهوم آن این نیست که خدای متعال در جهات و اماکن دیگر وجود ندارد. بنابراین تعیین قبله و یا تغییر آن از بیت‌المقدس به سمت کعبه در چارچوب احکام تشریعی تعبدی الهی قرار می‌گیرد و هیچ‌گونه تعارض و تناقضی با سایر احکام و قوانین و مبانی فکری اسلامی ندارد.