۸۱ - سید یاسر جبرائیلی: مناسبات جمهوریّت و اسلامیّت در انتخاب ولیّ فقیه - ۱۴۰۲/۱۰/۰۸
مناسبات جمهوریّت و اسلامیّت در انتخاب ولیّ فقیه -۸۱
پایان چالش انتخاب جانشین امام(ره)
با رهبری حضرت آیت‌اللّه خامنه‌ای
۱۴۰۲/۱۰/۰۸
سید یاسر جبرائیلی
چرا حضرت آیت‌الله خامنه‌ای؟
همان‌گونه که دیدیم، امام خمینی(قدّس‌سرّه) حدود نُه ماه پیش از رحلت، حضرت آیت‌الله خامنه‌ای را به‌عنوان رهبر آینده انقلاب اسلامی پیشنهاد کرده و سپس طیّ برهه‌های مختلف، ویژگی‌های لازم برای رهبری و نیز بایدها و نبایدهای زمامدار جامعه اسلامی را تبیین کردند.
امام(قدّس‌سرّه) همچنین با صدور دستور بازنگری در قانون اساسی و تصریح بر ضرورت حذف شرط مرجعیّت برای رهبری، تلاش کردند هیچ ابهام و امّا و اگری در مسیر عمل به این پیشنهاد باقی نماند.
در این میان، آنچه بسیار با اهمّیّت به نظر می‌رسد این است که به مسئله پیشنهاد حضرت آیت‌الله خامنه‌ای از سوی امام نباید نگاه تقلیل‌گرایانه و موردی داشت.
چنان‌که سیره حضرت امام(قدّس‌سرّه) در رهبری انقلاب و اداره کشور، یک ملاک و معیار و مرجع برای تشخیص صراط مستقیم انقلاب اسلامی است، سیره حضرت امام(قدّس‌سرّه) درباره رهبری آینده نظام نیز چنین است و بلکه از نظر اهمّیّت، در رأس قرار دارد.
اینکه حضرت امام(قدّس‌سرّه) شخصیّتی را برای رهبری آینده نظام مناسب می‌دانند، تدقیق در ویژگی‌های آن شخصیّت برای استخراج یک الگوی شخصیّتی برای ولیّ‌فقیه ضروری می‌شود.
به عبارت روشن‌تر، اگر حضرت امام(قدّس‌سرّه) در منشور برادری و منشور روحانیّت، در سطح نظری ویژگی‌های زمامدار جامعه اسلامی را مطرح می‌کنند، در شخصیّت آیت‌الله خامنه‌ای این ویژگی‌ها تجلّی عملی یافته و از منظر امام(قدّس‌سرّه) یک شاخص برای شناسایی ولیّ‌فقیه است.
این‌جا است که پژوهش در بینش و منش حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در دوره پیش از انتخاب به‌عنوان ولیّ‌فقیه توسّط خبرگان، از نظر نظام‌سازی اسلامی موضوعیّت می‌یابد؛ چه، همان‌گونه که فرآیند طی‌شده در تعیین رهبری انقلاب اسلامی برای نظام‌سازی اسلامی اهمّیّت دارد، ویژگی‌های شخصیّتی که امام(قدّس‌سرّه) او را برای رهبری مناسب دانستند، نیز واجد اهمّیّت فراوان است.
هرچند بلاتردید ترسیم دقیق آن تصویری که طیّ سال‌های طولانی از شخصیّت آیت‌الله خامنه‌ای در ذهن حضرت امام(قدّس‌سرّه) نقش بسته بود، برای ما ناممکن است، امّا با پژوهشی عمیق در اسناد و اطّلاعات موجود، می‌توان به یک تصویر نسبتاً دقیق دست یافت.
این تصویر، از آن جهت که مربوط به نخستین رهبر انقلاب پس از حضرت امام است، بسیار اهمّیّت دارد و هرچقدر واضح‌تر باشد، می‌تواند نقش خود را به‌عنوان یک سنجه و شاخص قابل اتّکاء دقیق‌تر و بهتر ایفا کند. دستیابی به این مهم البتّه باید موضوع یک پژوهش مبسوط و مستقل باشد، لکن در این مجال، سعی می‌کنیم به اجمال و در حدّ ارائه یک چهارچوب برای تحقیقات آینده در ویژگی‌های شخصیّتی آیت‌الله خامنه‌ای، به این مهم بپردازیم.
می‌توان تعابیر حضرت امام(قدّس‌سرّه) درباره‌ی آیت‌الله خامنه‌ای را به‌عنوان نقطه‌ی عزیمت برای تدوین این چهارچوب انتخاب کرد. حضرت آیت‌الله خامنه‌ای شاگرد امام بودند و حضرت امام سال‌های طولانی بود که ایشان را می‌شناختند.۱
امام(قدّس‌سرّه) ایشان را یک «نعمت خدا» می‌دانستند که همه‌جا حاضر واقعه بوده‌اند۲ و در بین دوستان و متعهّدان به اسلام و مبانی اسلامی، ازجمله افراد نادری هستند که چون خورشید روشنی می‌دهند.3
در نظر و بیان امام(قدّس‌سرّه)، آیت‌الله خامنه‌ای مجتهدی مسلّم،4 از علمای اسلام،5 شخصیّتی آشنا به مسائل فقهی و متعهّد به آن،6 متعهّد و مبارز در خطّ مستقیم اسلام و عالم به دین و سیاست،7 سربازی فداکار در جبهه و معلّمی آموزنده در محراب،8 موصوف به حسن سابقه و شایسته در علم و عمل،9 فردی شریف از سلاله پیامبران،10 متفکّر و دانشمند،11 از بازوهای توانمند جمهوری اسلامی 12 بودند که آوای دعوتشان به صلاح و سداد در گوش مسلمین جهان طنین‌انداز بوده13 و به حکم قرآن کریم، «اشداء علی‌الکفّار»14 و «رحماء بینهم»15 بودند.16
در ادامه و با هدف ارائه چهارچوب پیش‌گفته برای تعمیق در زندگی آیت‌الله خامنه‌ای، ابتدا تحت عناوین «مجتهد مسلّم» و «مبارز نستوه» به فعّالیّت‌های علمی و مبارزاتی ایشان در دوره پیش از پیروزی انقلاب اسلامی می‌پردازیم و سپس ذیل دو سرفصل «مأموریّت‌ها و مسئولیّت‌ها» و «دیدگاه‌ها»، دوره ده ساله پیروزی انقلاب تا خرداد 1368 را مرور می‌کنیم.
مجتهد مسلّم
آیت‌الله خامنه‌ای تحصیلات خود را در چهارسالگی از مکتب‌خانه با آموزش قرآن شروع کرد و در هفت‌سالگی راهی مدرسه ابتدائی اسلامی «دارالتّعلیم دیانتی» شد. ایشان علاوه‌بر تحصیل در مدرسه، تحت تعلیم اختصاصی پدرشان آیت‌الله سیّدجواد خامنه‌ای 17 _ که از علمای بنام مشهد بودند _ نیز قرار گرفت و همین امر باعث تسریع فرآیند علم‌آموزی شد؛ به‌گونه‌ای که با پایان دوره ابتدائی، دوره جامع‌المقدّمات را نیز به اواخر رساند.
از دوازده‌سالگی، در مدرسه سلیمان‌خان دوره رسمی طلبگی را آغاز کرد و همزمان به‌صورت شبانه و شخصی، تحصیل دوره دبیرستان را نیز ادامه داد. در همین فاصله، شرایع‌الاسلام و شرح لمعه را نزد پدر و میرزا احمد مدرّس یزدی، و معالم‌الاصول را نزد آیت‌الله سیّدجلیل حسینی سیستانی از علمای مشهد فراگرفت...
پانوشت‌ها:
1- صحیفه امام خمینی، ج ۱۷، ص 272، 10/11/1361
2- همان
3- صحیفه امام خمینی، ج 20، ص 455، 21/10/1366
4- نقل قول حاج احمد خمینی از حضرت امام(ره) درباره‌ی آیت‌الله خامنه‌ای، روزنامه جمهوری اسلامی، ۱۶/3/۱۳۶۸
5- صحیفه امام خمینی، ج 16، ص 350، 31/3/1361
6- همان، ج 20، ص 455، 21/10/1366
7- همان، ج ۱۵، ص 279، 17/7/1360
8- همان، ج14، ص 504، 7/4/1360
9- همان، ج 12، ص 116، 24/10/1358
10- همان، ج19، ص 369، 13/6/1364
11- همان، ج ۱۵، ص 279، 17/7/1360
12- همان، ج ۲۰ ص 455، 21/10/1366
13- همان، ج 14، ص 504، 7/4/1360
14- سوره‌ی فتح، بخشی از آیه‌ی 29، ترجمه: «بر کافران سخت‌گیر.»
15- همان، ترجمه: «با همدیگر مهربانند.»
16- صحیفه امام خمینی، ج 15، ص 279، 17/7/1360
17- آیت‌الله سیّدجواد خامنه‌ای در نجف متولّد شده و در کودکی همراه خانواده‌اش به تبریز آمدند.
نسب ایشان از سادات حسینی و به سلطان سیّدمحمّد می‌رسد که با چهار واسطه فرزند امام سجاد(ع) است. علوم مقدّماتی را در مدارس تبریز خواندند. حدود نُه ماه در مشهد اقامت کرده و سپس به تبریز بازگشتند. در مشهد تحصیلات خود را ادامه داده و در ۱۳۴۵ ق
به نجف رفتند.
در مشهد از حاج‌آقا حسین قمی، میرزا محمّد آقازاده خراسانی (کفائی)، میرزا مهدی اصفهانی و فاضل خراسانی فقه و اصول آموختند. و در فلسفه نیز نزد آقا بزرگ حکیم شهیدی و شیخ اسدالله یزدی شاگردی کردند. ایشان در نجف نزد میرزا محمّدحسین نائینی، سیّدابوالحسن اصفهانی و آقا ضیاءالدین عراقی شاگردی کرده و از آنان اجازه‌ی اجتهاد گرفتند. آیت‌الله خامنه‌ای پس از ادامه‌ی تحصیلات در نجف و کسب اجتهاد به مشهد بازگشته و ضمن تدریس، امامت مسجد صدّیقی‌های بازار مشهد (مسجد آذربایجانی‌ها) را عهده‌دار گردیدند.
ایشان همچنین از امامان جماعت مسجد جامع گوهرشاد نیز بودند. مباحثات علمی روزانه ایشان با هم‌ردیفان ازجمله حاج میرزا حسین عبایی، حاج سیّدعلی‌اکبر خویی، حاج میرزا حبیب‌الله ملکی و... ده‌ها سال ادامه داشت. آیت‌الله سیّدجواد خامنه‌ای فردی پرهیزگار و بی‌توجّه به امور دنیوی بودند و زندگی زاهدانه‌ای داشتند. پس از پیروزی انقلاب اسلامی با آنکه فرزندانشان به مقامات عالی سیاسی و اجرائی رسیدند، همچنان به زندگی زاهدانه خود ادامه دادند و به دلیل بهره‌مندی از کمالات انسانی همواره مورد وثوق مردم بودند.
آیت‌الله سیّدجواد خامنه‌ای در ۱۴ تیر ۱۳۶۵ درگذشتند و در رواق پشت ضریح امام رضا(ع) جنب دارالفیض به خاک سپرده شدند.
امام خمینی در پیام تسلیتی به آیت‌الله خامنه‌ای به‌مناسبت درگذشت پدرشان، آیت‌الله سیّدجواد خامنه‌ای را عالمی باتقوا و متعهّد برشمردند.