۱۲۶۸ - دفتر مطالعات و بررسی‌های اسلامی سازمان تبلیغا ت اسلامی : شیوه «تدریج» در تبلیغ و تربیت از نگاه اســلام ۱۴۰۳/۰۵/۲۹
شیوه «تدریج» در تبلیغ و تربیت از نگاه اســلام
۱۴۰۳/۰۵/۲۹
مرحله‌ای و تدریجی بودن از سنت‌های خدای متعال در آفرینش، افعال، بعثت پیامبران و در تشریع و قانونگذاری است. پیامبر بزرگوار اسلام(صلی الله علیه و آله) بر اساس همین سنت عمل کرده، ائمه اطهار(ع) و مبلغان راستین امت محمدی نیز از آن حضرت پیروی کرده‌اند. مثلاً در اصل دعوت به اسلام، رسول گرامی (ص) به دستور پروردگار از توحید و «قولوا لا اله الا الله.... شروع کرده، سپس سایر پایه‌ها و شاخه‌های آئین اسلام را بنا نهاد. در مسائل فرعی و احکام نیز همین مسئله تدریج وجود دارد به‌طوری که حکم واجبات و محرمات در طول بیست و سه سال به مردم ابلاغ شد و حتی گاهی در مورد یک موضوع، حکم آن بتدریج بیان گردید.(1) چون از جمله روشهای مؤثر در تبلیغ دین، این است که مبلغ خود را طبیب جامعه و درد آشنای مردم احساس کند و در هر جا به مناسبت و به حسب نیاز، ارشاد و آگاهی را بکارگیرد.
برخورد با منحرفان و گنهکاران جامعه عمدتاً باید برخورد طبیبانه و دلسوزانه باشد. یعنی هم جهت عاطفی و روانی افراد را مدنظر داشت و هم شیوه‌ها را بتدریج،آن گونه که طبیب در ارتباط با بیمار خود به‌کار می‌گیرد رعایت کرد.اگر بیماری را نزد پزشکی آوردند که هم پای او شکسته،هم انگشت دست او زخم برداشته و هم ضایعه قلبی دارد، طبیب برای حفظ جان مریض و نجات او از مرگ اول به سراغ معالجه قلب او می‌رود تا نخست جریان خون را که عامل حیاتی اوست برقرار سازد و بعد به سراغ بیماری‌هایی که نقش مستقیمی در نابودی و هلاکت بیمار ندارد می‌رود.
یک مبلغ نیز اگر با گمراه و گنهکاری برخورد می‌کند که هم انحراف اعتقادی، هم اعمال و رفتار گمراهانه و هم اخلاق و صفات فاسد دارد؛ نخست باید به سراغ انحراف اعتقادی او برود که حیات انسانی او را در معرض نابودی قرار می‌دهد و پس از آن مسائل عملی و اخلاقی او را رسیدگی کند.
قرآن کریم هم در مورد نجات انسانها اول به سراغ اصلاح عقیده و افکار آنان می‌رود و سپس اعمال و اخلاق آنها را تنظیم می‌کند. به همین خاطر است که می‌بینیم اکثر آیاتی که در مکه نازل شده پیرامون مسائل اعتقادی است و اکثر آیاتی که در مدینه نازل شده مسائل علمی و اخلاقی را بیان می‌کند. چنان‌که در زمینه اعمال و اخلاق هم همین روش برخورد تدریجی و رعایت سلسله مراتب را حفظ می‌کند که مسئله تحریم شراب یک نمونه است که در طی چند مرحله به اجرا در آمده است.
همچنین شیوه تدریجی در تبلیغ باعث می‌شود که مطالب به خوبی در ذهن و قلب مخاطب جای گیرد. مثل کسی که اگر یک کتاب علمی را یک شبه بخواند بزودی آن را فراموش می‌کند ولی کسی که همان کتاب را پیش استاد کم کم درس بگیرد، در عمق جانش جای می‌گیرد.
آیات قرآن که بهترین پیام‌های تبلیغی است، در زمان‌ها و موقعیت‌ها و مکان‌های مختلف و به صورت تدریج بر رسول خدا(ص) نازل شده است تا دلها به وسیله آن آرام گیرد و از پیامبر اکرم (ص) هم می‌خواهد که آیاتش را به تدریج برای مردم قرائت کند: «کسانی که کفر ورزیدند، گفتند: چرا این قرآن یکجا بر رسول نازل شد؟ به خاطر اینکه دل تو را با آن آرام کنیم و آیات خود را بر تو به‌طور مرتب به ترتیبی روشن فرستادیم »(2)
در جای دیگر می‌فرماید:« و قرآنی را جزء جزء بر تو فرستادیم تا تو نیز بتدریج بر امت قرائت کنی.» (3)
روش تدریجی قرآن در تحریم شراب
نمونه بارز و روشن روش تدریجی را در مسئله تحریم شراب به وضوح می‌توان دید. چون در شبه جزیره عربستان میخوارگی به‌صورت تب یک بلای عمومی بود. لذا امکانات محیط و شرایط و احوال عموم عرب اجازه نمی‌داد که پیامبر خدا بدون مقدمه شراب را تحریم کند، بلکه ناچار بود مانند یک طبیب بتدریج مزاج جامعه را آماده سازد تا مبارزه قطعی و نهائی صورت پذیرد.
از این نظر آیه‌های چهارگانه که پیرامون ابراز انزجار از شراب نازل شده است، یکنواخت نیست، بلکه از مرحله ابتدائی شروع شده تا آنجا که به صورت قطعی تحریم آن را اعلام کرده است. دقت در این آیه‌ها، روش تبلیغی پیامبر خدا را به ما می‌آموزد.
شرط اساسی مبارزه با یک کردار ناشایست در مرحله نخست بیدار کردن افکار و توجه دادن جامعه به ضررها و مفاسد آن است. تا آمادگی روحی و انگیزه باطنی در جامعه نباشد، مبارزه اصولی با یک کردار ناشایست به‌طوری که خود مردم ضامن اجرای آن باشند امکان‌پذیر نیست. بنابراین قرآن در نخستین بار در اجتماعی که میخوارگی جزو زندگی آنان بود،ساختن شراب از خرما و انگور را با «رزق حسن»(روزی نیکو) مخالف دانسته و از این طریق هشداری به افکار خفته داده است. چنان‌که می‌فرماید: «شما ای مردم،از خرما و انگور، هم مایع مست‌کننده و هم رزق نیکو به‌دست می‌آورید.» (4)
قرآن برای نخستین بار گوشزد کرد که ساختن شراب از آنها، ارتزاق نیکو نیست، بلکه ارتزاق نیکو آن است که آنها را به همان صورت انگور و خرما مصرف کنید.
این آیه تکانی به افکار داد و مزاج آلوده را آماده کرد تا پیامبر بتواند پس از آن، لحن خود را شدیدتر کند و به وسیله آیه دیگر اعلام کند که نفع جزئی مادی شراب و قمار در برابر آن همه ضررهای آن ناچیز است. این مطلب را با آیه شریفه زیر بیان کرده است: « از حکم و شراب و قمار از تو سؤال می‌کنند، در پاسخ آنها بگو که اگر چه در قمار و شراب منفعت جزئی مادی است ولی ضرر و گناه آن بیشتر است.»(5)
بدون شک مقایسه سود و زبان از طریق برتری زبان بر سود، تنها برای مردم اندیشمند و آگاه در ایجاد انزجار کافی است. ولی توده مردم تا نهی صریح نباشد با این شیوه از بیان، از ارتکاب عمل ناشایست خودداری نمی‌کنند «عبد الرحمن عوف» با اینکه آیه فوق نازل شده بود، ضیافتی ترتیب داده و شرابی سر سفره حاضر کرد. حضار پس از نوشیدن به نماز ایستادند. یکی از آنها آیه‌ای از سوره کافرون را در نماز غلط خواند به‌طوری که معنی را دگرگون کرد، یعنی به جای «لا أعبد ما تعبدون» که معنای آن این است:ای مشرکان من بت‌های شما را نمی‌پرستم، چنین خواند: «اعبد ما تعبدون» که مفاد آن عکس آیه یاد شده است.
این جریان‌ها مزاج‌ها را آماده کرد تا شرایط و اوضاع اجازه دهد که شراب لااقل در شرایط و حالات خاصی تحریم شود، از این رو به‌طور صریح اعلام شد که هیچ فرد مسلمانی حق ندارد که با حالت مستی نماز بگزارد و این تشریع الهی با این آیه اعلام شد: «اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد، در حال مستى به نماز نزديك نشويد تا زمانى كه بدانيد چه مى‌گوييد.»(6)
تأثیر این آیه به حدی بود که گروهی برای همیشه میخوارگی را ترک کردند و منطق آنها این بود که چیزی که به نمازتان زیان می‌رساند، باید به‌طور مطلق از برنامه زندگی حذف شود. ولی گروه دیگر همچنان دست از کردار خود برنداشته بودند. حتی یک نفر از «انصار» با توجه به آیه یاد شده، در ضیافتی که ترتیب داده بود، میهمانان پس از صرف شراب به جان هم افتاده و سر و دست همدیگر را شکستند،سپس شکایت را به حضور رسول خدا آوردند. خلیفه دوم که تا آن روز شراب می‌خورد به گمان اینکه آیات گذشته برای تحریم قطعی شراب کافی نیست؛ دست به دعا برداشت و گفت: «اللهم بين لنا بياناً شافياً في الخمر» یعنی بارالها بیان صریح و قانع‌کننده‌ای برای ما نازل فرما.
ناگفته پیداست که این‌گونه پیشامدهای ناگوار، محیط را آماده پذیرش قطعی تحریم شراب کرد. از این رو حکم صریح و نهائی حرمت شراب چنین نازل شد:«ای افراد با ایمان! شراب و قمار و بتان و «ازلام» (یک نوع بخت آزمایی ) پلید و نجسند، همگی از آنها اجتناب کنید، شاید رستگار شوید.»(7) این بیان بلیغ و اکید باعث شد که کسانی که تا آن روز به بهانه نبودن بیان قطعی، باده‌گساری می‌کردند، دوری نمایند. در کتاب‌های سنی و شیعه وارد شده است که خلیفه دوم پس از استماع آیه فوق چنین گفت: «انتهینا يا رب، یعنی دوری و اجتناب خود را از این وقت اعلام می‌کنیم.»(8) نمونه دیگر از روش تدریجی در تبلیغ، الغای بردگی بود که اسلام در طی چند مرحله مسئله بردگی را حل کرد.
آری یکی از رموز موفقیت اسلام در تبلیغات، روش تدریجی آن است. اگر تمام فرامین و نواهی یکباره نازل می‌شد و مردم ملزم می‌شدند تا یکباره تمام منکرات را کنار بگذارند و تمام دستورات را انجام دهند، کار بسیار مشکل و دشواری بود و کمتر کسی زیر بار چنین مسئولیت سنگینی می‌رفت. چون تعلیم و تربیت از سنخ آباد کردن و ساختن است، آن‌هم ساختن انسان که مشکلترین کار جهان است، لذا مثل هر ساختن دیگری باید از قانون تدریج و تدرج بهره گرفت. باید پذیرفت که کار فرهنگی کاری کند است و خیلی طول می‌کشد تا نتیجه بدهد و معمولاً نتایج آن یک نسل بعد ظاهر می‌شود. اما خراب کردن تدریج نمی‌خواهد، با یک بلدوزر دو ساعته می‌توان ساختمانی را با خاک یکسان کرد و به همین خاطر است فردی را که سالها با زحمت به راه راست آورده‌اید اگر غفلت کنید در فاصله چند روز به‌طور کلی دگرگون می‌شود. قرآنی که یک شبه قلب دریایی پیامبر آن را گرفت، مردم طی ۲۳ سال گرفتند و تازه هنوز پس از ۱۴۰۰ سال حقیقت آن را نگرفته‌اند. تعلیم و تربیت باید آرام و با دوام صورت گیرد تا قدم به قدم سنگر جدید، کاملا تثبیت شده به پیش برویم.
بنابراین روش تدریجی در تبلیغ آموزه‌های دینی باید به عنوان یک اصل مورد توجه دست‌اندرکاران مسائل تبلیغ وتربیت وتعلیم قرار گیرد و نباید تمام ابعاد مسئله برای افراد غیر محقق یکجا گفته شود یا تمام مسائل دینی در یک قسمت از کتاب آورده شود.
* دفتر مطالعات و بررسی‌های اسلامی سازمان تبلیغا ت اسلامی
______________________
1. مثل مسئله تحریم شراب.
2. فرقان، آیه ۳۲.
3. اسراء، آیه ۱۰۶.
4. نحل، آیه ۶۷.
5. بقره، آیه ۲۱۹.
6. نساء، آیه ۲۳.
7. مانده، آیه ۹۰.
8. جریان تحریم تدریجی شراب و الغای بردگی از کتاب‌های: بی‌آزار شیرازی، قرآن و تبلیغ، صص 68-61؛ استاد سبحانی، جعفر، فروغ ابدیت، ج ۲،
صص ۱۰۲- ۱۰۰ به نقل از مستدرک، ج ۲، ص ۱4۳ استفاده شده است.