۱۸۴ - سیمای قیامت در قـرآن ۱۴۰۳/۰۹/۱۷
سیمای قیامت در قـرآن
۱۴۰۳/۰۹/۱۷
محسن رحیمی
قیامت به معنای برپاخاستن، نام معاد و رستاخیز انسان است. این بدان معناست که انسان دوباره پس از مرگ دارای جسم می‌شود که البته به سبب تبدیل زمین و آسمان به زمین و آسمانی دیگر که غیر مادی است، انسان نیز دارای جسم و ماده دیگری خواهد بود که مشابه این ماده و جسم کنونی در جهان دنیاست و نه عین آن؛ از این رو، معاد جسمانی که گفته می‌شود عین همین جسم و ماده دنیوی نخواهد بود، بلکه مثل و شبیه جسم و ماده این دنیا خواهد بود.
نویسنده در این مطلب به برخی از ویژگی‌های قیامت از جمله مثلیت نه عینیت ماده و بدن اخروی اشاره کرده است.
***
تبدل زمین و آسمان در قیامت
قیامت از واژه قوم ضد قعد به معنای برخاستن در مقابل نشستن است. البته این واژه در قرآن، اصطلاحی برای برپایی جهانی دیگر به نام آخرت است.
به این معنا که پس از پایان این دنیا و در هم پیچیدن
(انبیاء، آیه 104؛ زمر، آیه 67) و فروپاشی نظام کنونی دنیا(سوره تکویر و سوره‌ها ) خداوند نظام دیگری را ایجاد می‌کند که عین این دنیا و ماده آن نیست، بلکه مثل آن است.
خداوند می‌فرماید: در آن روز که این زمین به زمین دیگر و آسمانها (به آسمانهای دیگری) مبدل می‌شود و آنان در پیشگاه خداوند واحد قهار، ظاهر می‌گردند! (ابراهیم، آیه 48)
خداوند درباره یکی از تبدلاتی که در زمین رخ می‌دهد می‌فرماید: و زمين به نور پروردگارش روشن گردد، و كارنامه اعمال در ميان نهاده شود و پيامبران و شاهدان را بياورند و ميانشان به حق داورى گردد و مورد ستم قرار نگيرند.(زمر، آیه 69)
پس یکی از مهم‌ترین تحولاتی که در زمین رخ می‌دهد، روشنایی خاص زمین است که به طور کامل زمین را از حالت تیره کنونی خارج می‌کند. ماده و جسمی که آن زمین اخروی دارد، به گونه‌ای است که تیره و تار نیست، بلکه روشن به نور خداوندی است. در برخی از روایات که در مجمع البیان نیز نقل شده، آمده که این نورانیت و روشنایی زمین به سبب نور خورشید و امثال آن نیست؛ بلکه نور خاصی است که خداوند به خود زمین داده است. (مجمع البیان، ذیل، آیه 69)
پس این عنصر مادی که زمین از آن پدید می‌آید، غیر از عنصر مادی کنونی و دنیوی است و نمی‌توان گفت که همین ماده و جسم دنیوی در آخرت عنصر زمین و مواد آن را تشکیل می‌دهد.
هنگامی که انسانها از زمین بر می‌خیزند، از زمینی غیر از این زمین دنیوی و مادی بر می‌خیزند و وقتی ناگهان و به سرعت قیام می‌کنند و از زمین اخروی می‌رویند(یعنی بدون پدر و مادر)
عناصری که بدن آنها را تشکیل می‌دهد، عناصر ماده و جسم زمین اخروی است که تبدل یافته و غیر از زمین و ماده دنیوی است.
البته کلمه نور در قرآن به نور حسی و غیر حسی از جمله قرآن و ایمان در آیاتی از جمله آيه 257 سوره بقره و آيه 8 سوره تغابن، اطلاق می‌شود، چنان‌که علامه طباطبایی در ذیل آیه به آن اشاره کرده است.
همچنین باید توجه داشت که نور پروردگار زمین می‌تواند هر دو نوع باشد یعنی همان طوری که آن زمین قیامتی با نور حسی روشن می‌شود، به نور ایمان و عدالت و مانند آنها نیز روشن می‌شود و لذا مشکلی نیست که همه اینها در روایات به عنوان مصادیقی از روشنایی زمین قیامت مطرح شود.
به هر حال، زمین و آسمانی که قیامت را می‌سازد، از نظر عناصر و جسم و ماده، با آنچه زمین و آسمان دنیوی را ساخته متفاوت است. از همین رو از عین، سخنی به میان نیامده بلکه از مثل و تبدیل سخن گفته شده است. ماده و جسم انسان در آخرت مثل ماده و جسم انسان در دنیاست نه عین آن. البته این تفاوت در اصل انسانیت انسان تاثیری ندارد، زیرا آن که حقیقت و هویت انسان را تشکیل می‌دهد، همان نفس و روح است.
انسان در همین دنیا همه عناصر مادی تشکیل‌دهنده بدن خودش را در طول هر ده سال به طور کامل از دست می‌دهد و عناصر مادی جدید او را می‌سازد.
در حقیقت در طول هفتاد سال زندگی هفت بار تغییر در جسم و مواد و عناصر آن رخ می‌دهد.
با این همه کسی نمی‌گوید این فرد، غیر از آن فرد ده سالگی یا سی سالگی و یک انسان دیگری است مگر در همان روحیات و اخلاق و امور جانبی. پس ماهیت و حقیقت فرد با این همه تغییرات و تبدلات تغییر نمی‌کند. این بقا و ثبات برای شخص در نشئات دیگر نیز باقی و برقرار است، هر چند که تبدل امثال داشته باشد.
علامه طباطبایی در ذیل آیه 69 سوره زمر که درباره اشراق زمین است در یک نتیجه گیری کلی می‌نویسد: این آیات و همچنين آياتى ديگر- مانند روايات - از نظامى خبر مىدهد كه ربط و شباهتى به نظام معهود دنيوى ندارد، چون پر واضح است كه روشن شدن زمين به نور پروردگارش غير از روشن شدن به نور آفتاب و ستارگان است؛ و همچنين سير و به راه افتادن كوهها در آن روز غير از سير در اين نشئه است، زيرا سير كوه در اين نشئه نتيجهاش متلاشى شدن و از بين رفتن آن است، نه سراب شدن آن، همچنين بقيه آيات وارده در باب قيامت.(المیزان، ذیل آیه)
پس شکی نیست که جهان اخروی از نظر ماده و جسم تبدل می‌یابد. این مطلب بصراحت در آیه 48 سوره ابراهیم بیان شده است.
از سوی دیگر خداوند در آیات قرآن از عوالم و نشئات دیگر، به عنوان امثال یاد می‌کند و می‌فرماید: [مرگ را مقدّر کردیم] تا امثال شما را جایگزین شما کنیم و شما را به صورتی که نمی‌دانید آفرینشی تازه و جدید بخشیم، شما از آفرينش نخست آگاهيد؛ چرا به يادش نياوريد؟ (واقعه، آیات 61 و 62)
در این آیات سخن از این است که ما در این نشئه دنیا شما را ایجاد کردیم و این امر معلوم شماست، اما شما را در نشئات و عوالم دیگر نیز ایجاد می‌کنیم که برای شما معلوم نیست. این‌جا سخن از این نیست که به جای شما موجودات دیگری می‌آوریم، بلکه سخن از تبدلات گوناگون انسان در عوالم دیگر است.
پس انسان با مردن تمام نمی‌شود و از میان نمی‌رود، بلکه عوالم دیگری دارد که مثل و مشابه این عالم است نه عین آن.
بر این اساس، در آیات قرآن سخن از عین این عالم و ماده و جسم و بدن نیست، بلکه مثل و امثال و شبیه آن است که با تبدل نشئات و عوالم، تحقق می‌یابد. از همین رو ماده زمینی اخروی غیر از ماده زمین دنیوی است، چنان‌که جسم او نیز گونه‌ای دیگر است. به سخن دیگر، معاد و قیامت، روحانی محض نیست، بلکه جسمانی و مادی هم هست، ولی جسم و ماده‌ای که در عالم آخرت است غیر از این جسم و ماده دنیوی است و اگر کسی منکر امکان آن باشد، شک در قدرت خداوند خواهد داشت، در حالی که او قادر است.
اینکه عین این دنیا و جسم و ماده و بدن در آخرت نخواهد بود، به دلیل این است که تبدیل انجام گرفته است(ابراهیم، آیه 48)و این تبدیل همان طوری که شامل آسمانها و زمین بوده است، شامل انسان نیز خواهد بود.(واقعه، آیات 61 و 62)
برخی از اوصاف قیامت
در آیات قرآن برای قیامت اوصاف دیگری غیر از آنچه بیان گردید گفته شده که در این‌جا به برخی از آنها اشاره می‌شود:
1. روز مشهود: قيامت، روزى آشكار و قابل مشاهده براى همگان است. (هود، آیه 103)
البته باید توجه داشت که در آن جهان برخی از امور همچنان در غیب خواهند ماند؛ زیرا بسیاری از مردم نسبت به حقیقت الهی علم حضوری نمی‌یابند.
2.عظمت: روز قیامت روز بزرگی است. همه چیز در آن روز و در آخرت، عظیم است و خداوند به عظمت در آخرت تجلی و ظهور می‌کند، بر همین اساس همه امور قیامتی عظیم خواهد بود.(انعام، 15؛ اعراف، آیه 59؛ یونس، آیه 15؛ حج، آیه 1)
3.تلخ و مرارت بار: قيامت، روزى تلخ براى كافران و مجرمان است.(قمر، آیات 43 تا 47)
4.دردناک: از دیگر اوصاف قیامت، دردناکی و سختی و مشقتی آن روز است که در آیات بسیاری به آنها اشاره شده است.(هود، آیه 26)
5.سرعت: وقوع قيامت، امرى سريع همانند يك چشم به هم زدن است.(نحل، آیه 77)
6. شرارت باری: قيامت، روز گستردگى و فراگيرى شرّ و عذاب است.(انسان، آیه 7)
7.طولانی: قيامت، روزى طولانی است که برای برخی از امور و افراد به اندازه پنجاه هزار سال
(معارج، آیه 4) و به اندازه هزار سال(سجده، آیه 5) است.
8. ناگهانی: وقوع قيامت، ناگهانى و غير قابل پيش‌بينى براى انسانهاست.(انعام، آیه 31؛ یوسف، آیه 107؛ حج، آیه 55)
9. هولناک: قيامت، روزى هولناك و وحشت زاست.(قمر، آیه 46)
10. روییدن از زمین: انسانها در قیامت از زمین می‌رویند و بیرون می‌آیند.(نوح، آیات 17 تا 19)
11. جمع بدون اجتماع: در قیامت همه انسانها جمع می‌شوند بدون اینکه اجتماعی باشد؛ زیرا هیچ کسی با کسی نیازی ندارد تا اجتماعی باشد و هر کسی در جمع، تنهاست.(آل عمران، آیه 9؛ نساء، آیه 87؛ هود، آیه 103؛ جاثیه، آیه 26)
12.هول و وحشت در قیامت: آن روز، بسیار هولناک و همه مردمان جز اهل ایمان و نیکوکاران در فزع و جزع هستند.(نمل، آیه 89؛ فصلت، آیه 40)
13.پراکندگی انسانها: پراكندگى انسانها در قيامت، همانند پروانه‌ها از دیگر نشانه‌ها و اوصاف قیامت است. انسانها با آنکه در آن جمع شده‌اند ولی چون پروانه‌ها همه جا پراکنده‌اند.(قارعه، آیات 1 تا 4)