۸۶ - خلیل منصوری : سیمای حضرت زهرا(س) در قرآن۱۴۰۳/۱۰/۰۱
سیمای حضرت زهرا(س) در قرآن
۱۴۰۳/۱۰/۰۱
خلیل منصوری
حضرت فاطمه(س) محبوبترین مردم نزد رسول خدا(ص) و پاره تن و جگرگوشه آن حضرت است. از نظر فضائل در جایگاه معصومین به تصریح آیه تطهیر نشسته و بر اساس روایات متواتر معتبر از پیامبر(ص) رضایت خدا در رضایت فاطمه(س) و غضب خدا در غضب فاطمه(س) است.
روایات متواتر و نیز سخنان مفسران از عامه و خاصه بر این دلالت دارد که آیات بسیاری در مقام و منزلت آن حضرت وارد شده که از جمله آن می‌توان به آیات مباهله، تطهیر و سوره انسان اشاره کرد.
بی گمان جایگاه فاطمه الزهرا (س) در حسب و نسب به گونه‌ای است که او را نه تنها در میان چهار زن برتر و اسوه قرآنی، بلکه برترین آنان قرار می‌دهد. بنابراین، شناخت آن حضرت از ابعاد گوناگون از جمله بهره‌گیری به عنوان سرمشق برای مردان و زنان مؤمن حائز اهمیت است. نویسنده در مطلب حاضر در این باره سخن گفته است.
***
فضایل حضرت فاطمه(س)
فضائل حضرت فاطمه(س) را می‌توان در دو ساحت حسب و نسب تبیین و تشریح کرد. از نظر نسب، بی‌گمان مهم‌ترین شاخصه آن حضرت به عنوان «ذا القربی» و خویشاوندی ایشان با پیامبر(ص) است که برایش حقوق متعدد و متنوعی را موجب می‌شود که شامل حقوق مالی و منزلتی و وجوب «مودت» است.(اسراء، آیه 26؛ روم، آیه 38؛ حشر، آیه 7؛ شوری، آیه 23)
بر اساس روایات خاصه و عامه مقصود از «القربی» برای پیامبر(ص)،امام علی(ع)، حضرت فاطمه(س)، امام حسن(ع) و امام حسین(ع) است.(البرهان، ج 4، ص 823، حدیث 23؛ ینابیع الموده، ج 1، ص 315 و ج 2، ص 120؛ شواهد التنزیل، ج 2، ص 189 تا 197؛ المیزان، ج 19، ص 203)
امام موسی الکاظم(ع) می‌فرماید هنگامی که خدا فدک را برای رسول‌الله(ص) فتح کرد، آیه 26 اسراء نازل شد و پیامبر خدا(ص) ندانست مقصود از «و آت ذا القربی حقّه» چه کسانی هستند. آنگاه خدا به پیامبر(ص) وحی کرد که فدک را به حضرت فاطمه(س) بدهد.(الکافی، ج 1، ص 543، حدیث 5؛ نورالثقلین، ج 3، ص 154، حدیث 158)
همچنین از نظر آموزه‌های وحیانی، فاطمه(س) یکی از مصادیق اصلی اهل بیت پیامبر است که پیامبر(ص) مامور به امر آنان به نماز است(طه، آیه 132)؛ زیرا پس از نزول آیه، رسول خدا(ص) در خانه علی(ع) و فاطمه(س) می‌آمد و در حالی که آیه 33 سوره احزاب را تلاوت می‌کرد، آنان را به نماز دعوت می‌کرد.(الدر المنثور، سیوطی شافعی، ج 5، ص 613؛ مناقب، خوارزمی، ص 60، ص 29؛ نورالثقلین، ج 3، ص 410، حدیث 191؛ ینابیع الموده، ج 2، ص 59)
بر اساس تفاسیر عامه و خاصه، مراد از اهل بیت(ع) در آیه 33 احزاب، معروف به آیه تطهیر، خانواده حضرت فاطمه(س) شامل خودش، امام علی و امام حسن و امام حسین(ع) است؛ زیرا آیه یاد شده هنگامی نازل شد که آنان به همراه رسول‌الله(ص) در زیر عبای آن حضرت نشسته بودند.(ینابیع الموده، ج 1، ص 323؛ و ج 2، ص 41 و 225؛ کفایه الطالب فی مناقب علی بن ابی طالب، ص 242؛ نور الثقلین، ج 4، ص 270 تا 176، احادیث 84 و 90 و 94 و 97 و 106؛ الدرالمنثور، سیوطی، ج 6، ص 603 تا 605)
اما افزون بر نسبت عالی حضرت فاطمه(س)، مهم‌ترین فضایلی که قرآن برای ایشان یاد می‌کند، فضایلی است که بنا به حسب بدان دست یافته است و این امکان را برایش فراهم کرده تا به عنوان اسوه مردان و زنان مؤمن مطرح شود؛ زیرا اگر نسب غیر اختیاری است، اما حسب اختیاری است و هر کسی می‌تواند آن را به دست آورد به شرطی که در چارچوب عبودیت و اطاعت الهی گام بردارد. این بدان معناست که برخی از فضائل آن حضرت برای مؤمنان دست یافتنی است و اگر اشخاص در چارچوب معیارها و شاخص‌هایی که خدا ترسیم کرده است حرکت کنند، می‌توانند به همان فضائل و مقاماتی دست یابند که آن حضرت(س) به دست آورده است.
به سخن دیگر،حضرت فاطمه(س)، از جهت نسب خاص است، اما از جهت حسب به فضایلی دست یافته که دیگران با تأسی از آن حضرت می‌توانند بدان دست یابند.
خدا «اسوه حسنه» را از جنس بشر قرار داده که دارای همه ویژگی‌های بشری از جمله خوردن و خوابیدن و ازدواج و مانند آنها است(مؤمنون، آیه 33)، نه از جنس فرشتگان که دارای خصوصیات بشری نیستند.(مؤمنون، آیه 24) بنابراین، مؤمنان می‌توانند با پیروی از آنان در همان مسیر تقرب الی الله، به کمالات و فضائل و مقاماتی دست یابند که پیامبران بدان دست یافته‌اند.(احزاب، آیه 21) از نظر قرآن، جز فضائل و تفضیلات خاصی که برای پیامبران و امامان به سبب مسئولیت آنان از سوی خدا عنایت شده، دیگران می‌توانند با پیروی از همان شیوه الهی به فضائل و مقامات تقربی دست یابند. از همین رو آنان را در این امور «اسوه حسنه» قرار داده است.(احزاب، آیه 21)
بنابراین، حضرت زهرا(س) به عنوان یکی از چهارده معصوم(ع) دارای فضائل اختصاصی همانند عصمت بر اساس آیه تطهیر(احزاب، آیه 33) است، اما دیگران می‌توانند با بهره‌گیری از شیوه آن حضرت(س) به فضائل غیر اختصاصی از جمله عصمت اکتسابی دست یابند.
بسیاری از مؤمنان هر چند که به مقام «مقربان» دست نیافته اند؛ زیرا مقامی بس عظیم است که تنها برخی از پیامبران و اولیای الهی به آن می‌رسند، اما با پیروی از حضرت فاطمه(س) و دیگر مقربان الهی، به مقام «ابرار»یا همان معصومان دست یافته و تالی تلو آنان باشند تا جایی که از چشمه‌هایی که این مقربان الهی ایجاد می‌کنند، بهره مند شوند و در بهشت در مقام ابرار از آن سود برند.(انسان، آیات 5 تا 8)
از نگاه قرآن، مهم‌ترین فضائل حضرت فاطمه(س) به عنوان یکی از معصومان اهل بیت عصمت و طهارت(ع) شامل مقام عصمت تفضلی(احزاب، آیه 33)، مقام مقربان از عبادالله(انسان، آیات 6 تا 9)، اخلاص تمام(انسان، آیات 8 و 9)، خشیت از خدا و قیامت (انسان، آیات 8 و 10)، حب الهی(همان)، شکیبایی(انسان، آیات 8 و 12)، عبودیت الهی و مقام عبداللهی(انسان، آیه 6)، خیرالبریه و برترین و بهترین خلق خدا (بینه، آیه 7؛ الدرالمنثور، سیوطی شافعی، ج 8، ص 589؛ شواهد التنزیل، ج 2، ص 465)، کلمه طیب الهی برای توسل و توبه (بقره، آیه 37؛ الدر المنثور، ج 1، ص 147)، اهل الذکر(نحل، آیه 43؛ شواهد التنزیل، ج 1، ص 423 و 437) و مرجعیت علمی(همان) است.
یکی از القاب پیامبر(ص)، «الذکر» است.
(طلاق، آیات 10 و 11) بنابراین، حضرت فاطمه(ص) یکی از مصادیق «اهل الذکر» است؛ زیرا ایشان عنصر اصلی اهل بیت پیامبر(ص) است و اگر «الذکر» پیامبر(ص) است که هست، پس یکی از مصادیق این اهل الذکر فاطمه(س) است که بر اساس آیه 43 سوره نحل می‌بایست در جایگاه مرجعیت علمی به ایشان مراجعه شود.
همچنین پیامبر(ص) و اهل بیت عصمت و طهارت(ع) به ویژه خمسه طیبه به عنوان «کلمات» الهی هستند که می‌توان از آنان در جایگاه توسل بهره گرفت؛ چرا که خدا از مؤمنان خواسته تا به سویش از «وسیله» بهره گیرند که ایشان از مصادیق آن ابزار توسل و وسیله الهی هستند.(مائده، آیه 35؛ اسراء، آیه 57) از همین روست که وقتی آدم(ع) این کلمات الهی را دریافت کرد، با توسل به ذوات معصومان(ع) از جمله حضرت زهرا(س) توبه‌اش پذیرفته شد.
(بقره، آیه 37؛ نورالثقلین، ج 3، ص 55 تا 59، احادیث 87 تا 103) براساس روایات تفسیری، حضرت فاطمه(س) به عنوان «شجره طیبه» شناخته می‌شود؛ زیرا پیامبر(ص) و اهل بیت ایشان در قرآن به عنوان شجره طیبه معرفی شده‌اند.(ابراهیم، آیه 24؛ شواهد التنزیل، حاکم حسکانی، ج 1، ص 406) در روایتی از امام باقر(ع) نقل شده که رسول‌الله(ص) شجره طیبه را به خویش و شاخه آن درخت طیب را به فاطمه(س) تفسیر کرده است.(همان)
از دیگر ویژگی‌ها و فضائل فاطمه (س) می‌توان به نذر آن حضرت برای شفای فرزندان و وفای به نذر(انسان، آیات 7 تا 9؛ الکشاف، زمخشری، ج 4، ص 670؛ روح المعانی، ج 16، جزء 29، ص 267)، شرکت در مباهله با نصارای نجران به همراه پدر و همسر و فرزندان(آل عمران، آیه 61؛ نور الثقلین، ج 1، ص 347 تا 349، احادیث 157 و 158 و 162 و 163 و 165 و 166؛ الدر المنثور، ج 2، ص 230 تا 233)، اطعام به نیازمندان از مسکین، یتیم و اسیر در عین نیاز شدید و علاقه به آن به سبب روزه گرفتن اشاره کرد.(انسان، آیه 8)
بر اساس گزارش‌های تفسیری و روایی ضمیر در واژه «حبه» می‌تواند به خدا بازگردد؛ یعنی به سبب محبت خدا اطعام کردند، یا آنکه به «طعام» برگردد؛ یعنی با آنکه علاقه و محبت به غذا به عنوان یک ضرورت برای رفع گرسنگی در طول روزه سه روزه داشتند، ولی از آن گذشت کردند و با ایثار به نیازمندان، خودشان گرسنه سر به بالین گذاشتند.(المیزان، ج 20، ص 126؛ روح المعانی، ج 15، جزء 29، ص 266)
یکی از فضائل اخلاقی حضرت فاطمه(س) مقام هجرت است؛ زیرا ایشان جزو مهاجران از مکه به مدینه هستند که خدا از آنان به نیکی یاد کرده است(آل عمران، آیه 195)؛ زیرا بر اساس روایات منقول آیه مزبور پس از هجرت امیرمؤمنان علی(ع) به همراهی فواطم یعنی فاطمه بنت اسد مادر خویش، فاطمه بنت الزبیر و فاطمه بنت محمد(ص) نازل شده است.(نورالثقلین، ج 1، ص 423؛ المیزان، ج 4، ص 91)
همچنین در فضیلت آن حضرت می‌توان به این نکته اشاره کرد که ایشان مصداق اتم و اکمل «کوثر» هستند که نه تنها نسل پیامبر(ص) از طریق ایشان استمرار یافت، بلکه آثار و برکات آن در دنیا و آخرت در قالب امامان معصوم(ع) و نیز آب تطهیرگر کوثر در قیامت خودش را نشان می‌دهد.(کوثر، آیات 1 تا 3؛ مجمع البیان، ج 9 و 10، ص 836)
باید به این نکته نیز توجه داد که جریان مباهله که ایشان و همسرش امام علی(ع) به عنوان نفس پیامبر(ص)، فرزندانش امام حسن و امام حسین(ع) حضور داشتند، برتری جایگاه آن حضرت(س) و خانواده‌اش را در نزد خدا و پیامبرش روشن می‌کند.(آل عمران، آیه 61؛ الکشاف، ج 1، ص 368؛ الدر المنثور، ج 2، ص 230 تا 233)
همچنین خانه حضرت فاطمه(س) از خانه‌های با عظمتی است که در آن اسم خدا و ذکر الهی و تسبیحش شبانه‌روز در جریان است و آنان بامدادان و شامگاهان به تسبیح خدا می‌پردازند. این همان خانه پر نوری است که تجلی نور الله در هستی است.(نور، آیات 35 و 36؛ الدر المنثور، ج 6، ص 203؛ نور الثقلین، ج 3، ص 607، حدیث 181)
در عظمت این خانه فاطمه(س) همین بس که افزون بر امیرمؤمنان علی(ع) به عنوان وصی رسول‌الله(ص) و امام و خلیفه الهی و حجت بالغه خدایی، فرزندانی معصوم(ع) از جمله امام حسن و امام حسین(ع)در آن زاده و رشد کرده و در جایگاه امامت در دنیا و شفاعت و سیادت در آخرت قرار دارند.(آل عمران، آیه 61)
حق مسلم قرآنی مودت
از مهم‌ترین آثاری که برای رسالت پیامبر(ص) به عنوان مزد و اجر رسالت بیان شده که آثار آن نیز به خود مؤمنان باز می‌گردد، مودت نسبت به اهل بیت پیامبر(ص) و حضرت زهرا(س)، همسر و فرزندان ایشان است. خدا بارها در قرآن، از این حق سخن گفته و آن را واجب دانسته است. این مزد و اجری است که مؤمنان باید پرداخت کنند و با مودت حضرت فاطمه (س) و اهل بیت عصمت و طهارت(ع) نشان دهند که پاسخ مناسب و شایسته‌ای به پیامبر(ص) داده‌اند.(شوری، آیه 23)
بنابراین، همان گونه که پیامبر(ص) مکلف شده تا فدک را به عنوان حقی از انفال الهی به حضرت فاطمه(س) ببخشد(اسراء، آیه 26؛ روم، آیه 38)، همچنین بر مؤمنان است تا اجر رسالت را در قالب مودت نسبت به ایشان و خانواده‌اش ادا کنند.(شوری، آیه 23؛ نور، آیات 35 و 36)
البته این اجری که برای رسالت به عنوان مودت نسبت به فاطمه(س) و خانواده‌اش مطرح شده، هر چند که حقی برای پیامبر(ص) و فاطمه(س) است، اما کارکرد و فایده آن برای خود مؤمنان است تا این‌گونه راهی به سوی پروردگار و تقرب به او بیابند(فرقان، آیه 57)؛ زیرا آنان به عنوان کلمات الهی و اسباب توسل الهی هستند که خدا بر مؤمنان به عنوان راه الهی مطرح کرده و فرمان به آن داده است.
(مائده، آیه 35؛ اسراء، آیه 57)
همان‌گونه که حضرت فاطمه(س) در ایثارگری و اطعام خویش جز مزد از پروردگار جهانیان نخواسته و چشمداشتی به پاداش و تشکر از سوی نیازمندان و دریافت‌کنندگان نداشته است، همچنین در امر مودت نیز این‌گونه است؛ زیرا اگر مزدی و پاداشی برای ایشان است، خیر و برکات آن به سوی خود کسانی باز می‌گردد که این مودت را در قلب و قول و عمل به نمایش گذاشتند، نه آنکه در زبان محبت نشان دادند ولی در عمل اطاعت نکردند و حتی آسیب زدند و اذیت کردند و خشم آن حضرت را موجب شدند در حالی رضای پیامبر(ص) و رضای الهی در رضایت او و غضبش موجب غضب الهی و پیامبر(ص) است.(اسد الغابه، ج 7، ص 216 و 219؛ الاصابه، ج 8، ص 262 تا 266)
از نظر قرآن، پاداش‌های خاص الهی برای آن حضرت(س) فراهم است و نیازی به پاداش مردم ندارد، اما اگر آنان این کار را بکنند خودشان بهره‌مند می‌شوند.