زلال بصیرت (۳۰) - بی‌توجهی به همسایه، همسنگ کفر ۱۳۹۳/۰۴/۲۳
زلال بصیرت
بی‌توجهی به همسایه، همسنگ کفر
بسم الله الرحمن الرحیم
قرآن كریم پس از رسیدگی به اقوام و خویشاوندان، به رعایت حال همسایگان سفارش فرموده: «وَ الْجارِ ذِی الْقُرْبی وَ الْجارِ الْجُنُبِ»(1)، هم همسایه نزدیك و هم همسایه دور، هم خویش و هم بیگانه، از كسانی هستند كه ما موظف هستیم به آنها رسیدگی كنیم. اما آیا این وظیفه نیز، وظیفه و واجب شرعی است یا از اوامری است که نظیر آن را درباره بسیاری از مستحبات داریم؟ حقیقت آن است كه در بیانات تربیتی قرآن و اهل بیت (ع) بین این دو تفكیك نشده است. شاید به این علت باشد كه ما نیز در مقام عمل، نباید بین واجب و مستحب مؤكّد، مرزی قرار دهیم و تنها به فكر انجام تكلیف واجب باشیم. آنچه آشكار است رعایت حقوق همسایگان در قرآن و بیانات ائمه اطهار(ع) مورد سفارش است و از آزار و اذیت آنان نیز به شدت نهی شده است. رفتار دو همسایه با یکدیگر، هم می‌تواند بسیار مفید و مؤثر برای همدیگر باشد و هم می‌تواند اسباب زحمت، نگرانی، دلخوری، آزردگی و حتی دشمنی را فراهم کند.
اهمیت همسایه در نگاه اسلام
امیرالمؤمنین(ع) از رسول اكرم(ص) نقل می‌فرماید: «ما زالَ جَبْرئِیلُ یُوصِینِی بِالْجَارِ حَتَّی ظَنَنْتُ أَنَّهُ سَیُوَرِّثُه»(2)، آنقدر جبرئیل به رعایت حال همسایه سفارش می‌کرد كه من گمان كردم برای همسایه نیز سهمالارثی قائل خواهد شد. رسیدگی به همسایه نیازمند و محتاج، اگرچه واجب شرعی نباشد، اما باید از خمس و زكات به آنها كمك كرد. در زمان ما كمیته امداد، یا سازمان بهزیستی، به اینگونه افراد كمك می‌كنند اما اگر انسان بداند همسایه‌ای هست كه به او رسیدگی نشده و اكنون نیازمند است و خطری متوجه اوست، حتی اگر احتمال خطر و خوف آسیب باشد، در اینجا بعید نیست فتوای فقهی نیز كمك به چنین همسایه‌ای را واجب بداند. از جنبه اخلاقی، مسلمان موظف است كه از حال همسایگان اطلاع داشته باشد تا اگر زمانی نیازی داشته باشند، از آنان غافل نباشد.
داستان مرحوم بحرالعلوم (رض) با مرحوم صاحب مفتاح الكرامهًْ، آشكارا اهمیت این مسئله را نشان می‌دهد. سید محمد جواد عاملی صاحب مفتاح الكرامهًْ از بزرگان و علمایی است كه خدمت بسیار بزرگی به فقه کرده است. صاحب مفتاح الكرامهًْ اهل جبل عامل لبنان و شاگرد مرحوم سیدبحرالعلوم در نجف بود. سیدبحرالعلوم مقامات بسیار عالی نیز داشته و معروف است كه خدمت وجود مقدس ولی عصر اروحناه فداه مشرف می‌شده است. مرحوم بحرالعلوم زمانی ایشان را خصوصی خواسته و به ایشان با ناراحتی تذكر می‌دهد كه: «شنیدهام همسایه‌ات در وضعیت بسیار بدی قرار دارد. مگر به او رسیدگی نمی‌كنید؟» لحنی كه مرحوم سید بحرالعلوم به ایشان می‌فرماید، لحن توبیخ بوده است. صاحب مفتاح الكرامهًْ با اضطراب سوگند یاد می‌كند كه از وضعیت آن همسایه اطلاع نداشته و نمی‌دانسته كه ایشان گرفتاری دارد. مرحوم بحرالعلوم به ایشان میفرمایند: «اگر از وضعیت همسایه محتاج، اطلاع میداشتی و رسیدگی نمیكردی كه كافر می‌شدی. من میگویم چرا نباید اطلاع داشته باشی؟» سپس سید بحرالعلوم یك سینی غذا را تهیه و به همراه سكه‌های طلا به صاحب مفتاح الكرامهًْ داده و می‌گوید: «خودت این سینی غذا و طلا‌ها را برمیداری و به منزل همسایه‌ات رفته و مینشینی تا این غذا را بخورد و سپس باز می‌گردی» سید جواد عاملی دستور سیدبحرالعلوم را اطاعت كرده و غذا را به نزد همسایه خود می‌برد. مرد همسایه وقتی سینی غذا را می‌بیند، تعجب كرده و می‌گوید: «به چه مناسبت شما این غذا و پول را آوردید؟» صاحب مفتاح الكرامهًْ گفت: «شما اصرار نكن» همسایه گفت: «تا نگویید من از این غذا استفاده نمیكنم.» سید جواد عاملی نیز حقیقت را می‌گوید. این جمله سیدبحرالعلوم كه می‌فرماید: «اگر میدانستی كه همسایه شما احتیاج دارد و رسیدگی نمیكردی، كافر می‌شدی» نشانه اهمیت اسلام برای رسیدگی به همسایه است.
لازمه الگو شدن
تربیت اسلامی، تنها عمل به واجبات نیست. شیوه رفتار اسلامی را باید از اولیاء دین یاد گرفت و به آن عمل كرد. متأسفانه ما شیعیان در بعضی از موارد به جای آنكه برای سایر مسلمان‌ها الگو باشیم، مسامحه نموده و به واسطه ترك بعضی سنتها، متهم میشویم كه احكام فقهی را رعایت نمیكنیم. به عنوان نمونه فرقه‌های اهل تسنن اهتمام زیادی به نماز اول وقت و نماز جماعت دارند، بویژه در مشاهد مشرفه مدینه و مكه. در آنجا به هنگام نماز، همه با سعی و شتاب، به سوی مسجد حركت می‌كنند. قرآن می‌فرماید: هنگامی كه برای نماز جمعه ندا داده می‌شود: «فَاسْعَوْا إِلی ذِكْرِ اللّهِ».(3). سعی حالتی بین راه رفتن ساده و دویدن است، یعنی با شتاب به طرف مسجد، حركت كنید. این سعی و شتاب برای رفتن به مسجد در شیعیان كمتر دیده می‌شود كه البته بسیار زننده است. بسیاری از سنتها نزدیك به مرز وجوب است و باید انسان سعی كند تا آنها را درست رعایت كرده و نگوید كه تكلیف واجب نیست.
دیگر حقوق واجب مالی
علاوه بر رسیدگی به همسایه، حقوق واجب دیگری را اسلام برای مسلمانان تعیین فرموده است. از امام صادق(ع) نقل شده است كه فرمودند: «شما تصور میكنید، تنها حق واجب در اموالتان زكات است. این گونه نیست. بسیار بیش از زكات، حقوق واجب بر اموال شما تعلق میگیرد» سپس می‌فرماید :«أَمَا تَسْمَعُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ فِی كِتَابِهِ: وَ الَّذِینَ فِی أَمْوالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ. لِلسّائِلِ وَ الْمَحْرُومِ».(4). آیه قرآن تصریح می‌فرماید كه در اموال مؤمنین، حقی برای سائل و برای محروم است و باید مسلمان مقداری از مال را برای محرومین و برای كسانی كه در اثر نیاز چارهای جز اظهار حاجت ندارند، در نظر بگیرد. در قرآن یكی از اوصاف اهل عذاب و كسانی كه به نماز بی‌اعتنا هستند و زكات را پرداخت نمی‌كنند این است كه «و یَمْنَعُونَ الْماعُونَ»(5) از دادن «ماعون» خودداری می‌كنند. «ماعون» چیست؟ در روایات توضیح داده شده كه ماعون به این معناست كه اگر همسایه مهمان داشت و به قابلمه یا دیگ، جهت پخت غذا احتیاج داشت و از همسایه‌اش درخواست کرد دیگشان را به او قرض بدهد. آن شخص باید به او قابلمه را قرض بدهد. در زندگی گذشته همكاری و ارتباط مردم بسیار بیشتر از امروز بود. اگر همسایه به وسیله‌ای نیاز داشت از همسایه خود آن را قرض می‌كرد. به این ترتیب هم نیاز برطرف و هم از هزینه‌‌ها و مصارف زندگی كاسته می‌شد. متأسفانه فرهنگ فردگرایی در زندگی امروز بسیار رواج پیدا كرده است. با این فرهنگ غربی رواج یافته در زندگی امروز، همسایه از همسایه خبر نداشته و همدیگر را نمیشناسند.
ردّ مظالم
امام صادق می‌فرماید: «لَكِنَّ اللَّهَ فَرَضَ فِی الْأَمْوَالِ»(6)، خدا این حقوق را در اموال شما واجب كرده است كه باید بپردازید. به این معنا كه خدا به آن بسیار تأكید كرده است. از همین رو امام سجاد (ع) در دعا می‌فرماید: «خدایا به ما توفیق بده تا در این ماه اموالمان را از تبعات، پاك كنیم» انسان ممكن است به واسطه حادثه یا سهل‌انگاری باعث وارد آمدن خسارت به اموال شخصی یا عمومی شود. هر كدام از این موارد تبعاتی را می‌آفریند كه بر ذمّه انسان خواهد بود. در اصطلاح رایج به این موارد میگویند، مظالم. آنهایی كه مقید به پاك بودن اموال هستند در هر سال غیر از خمس و زكات، به عنوان ردّ مظالم، مقداری پول كنار گذاشته و به فقرا می‌دهند. این تبعاتی است كه به اموال تعلق میگیرد.
سخنرانی آیت‌الله مصباح یزدى(دامت بركاته)
در دفتر رهبر معظم انقلاب؛ قم؛ 26 /6 /1387
_________________________________
(1). نساء / 36.
(2). منلایحضرهالفقیه، ج 4، ص 13، باب «ذكر جمل من مناهی‌النبى(ص)».
(3). جمعه / 9. (4). الكافی، ج 3، ص 499، باب «فرض الزكاهًْ و ما یجب فی‌المال».
(5). ماعون / 7. (6). بحارالانوار، ج 93، ص 10، باب 1، «وجوب الزكاهًْ و فضلها».
اهمیت همسایه در نگاه اسلام
امیرالمؤمنین(ع) از رسول اكرم(ص) نقل می‌فرماید: «ما زالَ جَبْرئِیلُ یُوصِینِی بِالْجَارِ حَتَّی ظَنَنْتُ أَنَّهُ سَیُوَرِّثُه»(2)، آنقدر جبرئیل به رعایت حال همسایه سفارش می‌کرد كه من گمان كردم برای همسایه نیز سهمالارثی قائل خواهد شد. رسیدگی به همسایه نیازمند و محتاج، اگرچه واجب شرعی نباشد، اما باید از خمس و زكات به آنها كمك كرد. در زمان ما كمیته امداد، یا سازمان بهزیستی، به اینگونه افراد كمك می‌كنند اما اگر انسان بداند همسایه‌ای هست كه به او رسیدگی نشده و اكنون نیازمند است و خطری متوجه اوست، حتی اگر احتمال خطر و خوف آسیب باشد، در اینجا بعید نیست فتوای فقهی نیز كمك به چنین همسایه‌ای را واجب بداند. از جنبه اخلاقی، مسلمان موظف است كه از حال همسایگان اطلاع داشته باشد تا اگر زمانی نیازی داشته باشند، از آنان غافل نباشد.
داستان مرحوم بحرالعلوم (رض) با مرحوم صاحب مفتاح الكرامهًْ، آشكارا اهمیت این مسئله را نشان می‌دهد. سید محمد جواد عاملی صاحب مفتاح الكرامهًْ از بزرگان و علمایی است كه خدمت بسیار بزرگی به فقه کرده است. صاحب مفتاح الكرامهًْ اهل جبل عامل لبنان و شاگرد مرحوم سیدبحرالعلوم در نجف بود. سیدبحرالعلوم مقامات بسیار عالی نیز داشته و معروف است كه خدمت وجود مقدس ولی عصر اروحناه فداه مشرف می‌شده است. مرحوم بحرالعلوم زمانی ایشان را خصوصی خواسته و به ایشان با ناراحتی تذكر می‌دهد كه: «شنیدهام همسایه‌ات در وضعیت بسیار بدی قرار دارد. مگر به او رسیدگی نمی‌كنید؟» لحنی كه مرحوم سید بحرالعلوم به ایشان می‌فرماید، لحن توبیخ بوده است. صاحب مفتاح الكرامهًْ با اضطراب سوگند یاد می‌كند كه از وضعیت آن همسایه اطلاع نداشته و نمی‌دانسته كه ایشان گرفتاری دارد. مرحوم بحرالعلوم به ایشان میفرمایند: «اگر از وضعیت همسایه محتاج، اطلاع میداشتی و رسیدگی نمیكردی كه كافر می‌شدی. من میگویم چرا نباید اطلاع داشته باشی؟» سپس سید بحرالعلوم یك سینی غذا را تهیه و به همراه سكه‌های طلا به صاحب مفتاح الكرامهًْ داده و می‌گوید: «خودت این سینی غذا و طلا‌ها را برمیداری و به منزل همسایه‌ات رفته و مینشینی تا این غذا را بخورد و سپس باز می‌گردی» سید جواد عاملی دستور سیدبحرالعلوم را اطاعت كرده و غذا را به نزد همسایه خود می‌برد. مرد همسایه وقتی سینی غذا را می‌بیند، تعجب كرده و می‌گوید: «به چه مناسبت شما این غذا و پول را آوردید؟» صاحب مفتاح الكرامهًْ گفت: «شما اصرار نكن» همسایه گفت: «تا نگویید من از این غذا استفاده نمیكنم.» سید جواد عاملی نیز حقیقت را می‌گوید. این جمله سیدبحرالعلوم كه می‌فرماید: «اگر میدانستی كه همسایه شما احتیاج دارد و رسیدگی نمیكردی، كافر می‌شدی» نشانه اهمیت اسلام برای رسیدگی به همسایه است.
لازمه الگو شدن
تربیت اسلامی، تنها عمل به واجبات نیست. شیوه رفتار اسلامی را باید از اولیاء دین یاد گرفت و به آن عمل كرد. متأسفانه ما شیعیان در بعضی از موارد به جای آنكه برای سایر مسلمان‌ها الگو باشیم، مسامحه نموده و به واسطه ترك بعضی سنتها، متهم میشویم كه احكام فقهی را رعایت نمیكنیم. به عنوان نمونه فرقه‌های اهل تسنن اهتمام زیادی به نماز اول وقت و نماز جماعت دارند، بویژه در مشاهد مشرفه مدینه و مكه. در آنجا به هنگام نماز، همه با سعی و شتاب، به سوی مسجد حركت می‌كنند. قرآن می‌فرماید: هنگامی كه برای نماز جمعه ندا داده می‌شود: «فَاسْعَوْا إِلی ذِكْرِ اللّهِ».(3). سعی حالتی بین راه رفتن ساده و دویدن است، یعنی با شتاب به طرف مسجد، حركت كنید. این سعی و شتاب برای رفتن به مسجد در شیعیان كمتر دیده می‌شود كه البته بسیار زننده است. بسیاری از سنتها نزدیك به مرز وجوب است و باید انسان سعی كند تا آنها را درست رعایت كرده و نگوید كه تكلیف واجب نیست.
دیگر حقوق واجب مالی
علاوه بر رسیدگی به همسایه، حقوق واجب دیگری را اسلام برای مسلمانان تعیین فرموده است. از امام صادق(ع) نقل شده است كه فرمودند: «شما تصور میكنید، تنها حق واجب در اموالتان زكات است. این گونه نیست. بسیار بیش از زكات، حقوق واجب بر اموال شما تعلق میگیرد» سپس می‌فرماید :«أَمَا تَسْمَعُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ فِی كِتَابِهِ: وَ الَّذِینَ فِی أَمْوالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ. لِلسّائِلِ وَ الْمَحْرُومِ».(4). آیه قرآن تصریح می‌فرماید كه در اموال مؤمنین، حقی برای سائل و برای محروم است و باید مسلمان مقداری از مال را برای محرومین و برای كسانی كه در اثر نیاز چارهای جز اظهار حاجت ندارند، در نظر بگیرد. در قرآن یكی از اوصاف اهل عذاب و كسانی كه به نماز بی‌اعتنا هستند و زكات را پرداخت نمی‌كنند این است كه «و یَمْنَعُونَ الْماعُونَ»(5) از دادن «ماعون» خودداری می‌كنند. «ماعون» چیست؟ در روایات توضیح داده شده كه ماعون به این معناست كه اگر همسایه مهمان داشت و به قابلمه یا دیگ، جهت پخت غذا احتیاج داشت و از همسایه‌اش درخواست کرد دیگشان را به او قرض بدهد. آن شخص باید به او قابلمه را قرض بدهد. در زندگی گذشته همكاری و ارتباط مردم بسیار بیشتر از امروز بود. اگر همسایه به وسیله‌ای نیاز داشت از همسایه خود آن را قرض می‌كرد. به این ترتیب هم نیاز برطرف و هم از هزینه‌‌ها و مصارف زندگی كاسته می‌شد. متأسفانه فرهنگ فردگرایی در زندگی امروز بسیار رواج پیدا كرده است. با این فرهنگ غربی رواج یافته در زندگی امروز، همسایه از همسایه خبر نداشته و همدیگر را نمیشناسند.
ردّ مظالم
امام صادق می‌فرماید: «لَكِنَّ اللَّهَ فَرَضَ فِی الْأَمْوَالِ»(6)، خدا این حقوق را در اموال شما واجب كرده است كه باید بپردازید. به این معنا كه خدا به آن بسیار تأكید كرده است. از همین رو امام سجاد (ع) در دعا می‌فرماید: «خدایا به ما توفیق بده تا در این ماه اموالمان را از تبعات، پاك كنیم» انسان ممكن است به واسطه حادثه یا سهل‌انگاری باعث وارد آمدن خسارت به اموال شخصی یا عمومی شود. هر كدام از این موارد تبعاتی را می‌آفریند كه بر ذمّه انسان خواهد بود. در اصطلاح رایج به این موارد میگویند، مظالم. آنهایی كه مقید به پاك بودن اموال هستند در هر سال غیر از خمس و زكات، به عنوان ردّ مظالم، مقداری پول كنار گذاشته و به فقرا می‌دهند. این تبعاتی است كه به اموال تعلق میگیرد.
سخنرانی آیت‌الله مصباح یزدى(دامت بركاته)
در دفتر رهبر معظم انقلاب؛ قم؛ 26 /6 /1387
_________________________________
(1). نساء / 36.
(2). منلایحضرهالفقیه، ج 4، ص 13، باب «ذكر جمل من مناهی‌النبى(ص)».
(3). جمعه / 9. (4). الكافی، ج 3، ص 499، باب «فرض الزكاهًْ و ما یجب فی‌المال».
(5). ماعون / 7. (6). بحارالانوار، ج 93، ص 10، باب 1، «وجوب الزكاهًْ و فضلها».