زلال بصیرت (۳۲) - احکام اسلام ؛ از وجوب شرعی تا وجوب اخلاقی ۱۳۹۳/۰۴/۲۸
زلال بصیرت
احکام اسلام ؛ از وجوب شرعی تا وجوب اخلاقی
بسم الله الرحمن الرحیم
انجام وظایف مالی، در تزكیه انسان نقش بسزایی دارد. در شریعت مقدس اسلام، پس از نماز و حفظ ارتباط با خدا، به انجام تكالیف مالی بسیار سفارش شده است. در قرآن وقتی به یك سلسله رفتار‌ها یا خلقیات سفارش و امر می‌شود به این معنا نیست كه همه آن سفارش‌‌ها در یك سطح هستند. ممكن است مجموعه‌ای از امور که در یك آیه ذكر شده‌اند، بعضی از آنها واجب و بعضی دیگر مستحب باشند. علاوه بر آن ممكن است بعضی از این عناوین مصادیق گوناگونی داشته باشد به این معنا كه هم مصداق واجب و هم مصداق مستحب داشته باشد. باید توجه داشت كه لفظ واجب در روایات، فراتر و اعم از لفظ واجب است كه در فقه بكار می‌رود. بعضی از امور در روایات به عنوان واجب ذكر شده، در صورتی كه با یقین روشن است وجوب فقهی ندارد. درباره غسل جمعه، در روایات تعبیر واجب نقل شده اما عده بسیار اندكی از علما، بر وجوب غسل جمعه، فتوا داده‌اند. بعضی از فقها در این باره احتیاط نموده و گفته‌اند: «احتیاطاً غسل جمعه ترك نشود»؛ اما تعبیر در روایات، این است كه غسل جمعه واجب است. در روایات ذكر صلوات در هنگام شنیدن نام پیغمبر اكرم (ص) و اهل بیت (ع) واجب شمرده شده و حتی تأكید شده که اگر كسی با شنیدن نام آن بزرگواران صلوات نفرستد، عاق اهل بیت خواهد شد، همچون فرزندی كه از پدر و مادر خود عاق شود. امّا فقها بر وجوب آن فتوا نداده‌اند. بر همین اساس تعبیراتی كه در روایات وجود دارد، نباید موجب این تصور شود كه مسائل رسائل عملیه و فتوای فقها با روایات و قرآن هماهنگ نیستند. در روایات و قرآن تعابیر به صورت عامتری به كار رفته است.
قرآن؛ هم قانون، هم تربیت
روش قرآن كریم این نیست كه مسائل حقوقی یا واجبات را جدای از مسائل اخلاقی ذكر كند. یك سلسله مسائل حقوقی وجود دارد كه قاضی باید در دادگاه براساس آن قوانین، حكم كند، اما نحوه بیان و تعبیرات آیات قرآن و روایات شریفه، همچون حكم قانون و حكم دادگاه نیست. به عنوان مثال می‌فرماید: اگر همسرانتان را در یك شرایطی طلاق دادید و مصلحت زندگی شما و آنها در این بود كه از هم جدا شوید، نفقه آنها را بدهید و زنان نیز چهار ماه و ده روز عده بگیرند. در قرآن پس از بیان این حكم حقوقی، در یك موعظه اخلاقی كوتاه، بر تقوا و عدم تجاوز از احكام الهی و حاضر دانستن خدا، تأكید می‌شود. این روش تربیتی قرآن است. روایات نیز همین گونه هستند. در روایات، واجبات دقیقا از مستحبات تفكیك نشده است. احكام حقوقی و احكام اخلاقی نیز تفكیك نشده‌اند و به این شكل نیست كه آیات و روایات در بخشی به احكام قضایی و در بخشی به احكام اخلاقی بپردازند. قرآن از آن جهت كه كتاب هدایت و تربیت می‌باشد، به این شكل تنظیم یافته است. خداوند متعال نزول قرآن را در این قالب مصلحت دانسته است.
فقه و تفكیك موضوعات و احكام
كار فقها، تنها فهم لغوی روایات و آیات نیست، بلكه استنباط احكام از منابع فقهی است. این احكام در زمینه‌های گوناگون باید استنباط شوند تا كتاب قانون، از یك طرف و احكام عبادی از طرف دیگر و همچنین ابعاد گوناگونی همچون مسائل اخلاقی، مسائل تربیتی و مسائل اجتماعی تبیین شوند. اگر فقها این تفكیك را انجام ندهند، یك مسلمان در انجام تكلیف الهی، ممكن است دچار مشكل شود. تصور كنید برای نماز زمان بسیار اندكی باقی مانده است و هر لحظه امكان قضا شدن نماز وجود دارد. اگر انسان بخواهد همه مستحبات را انجام دهد چند ركعت نماز، خارج از وقت انجام می‌شود. در این لحظه نمازگزار باید به واجبات اكتفا كند. اگر به واجبات و مستحبات علم نداشته باشد، نمیداند كه باید چه كار كند. اینكه واجب است كه نمازگزار كوتاه و مختصر به واجبات نماز بپردازد تا همه نماز در وقت خوانده شود و تشخیص واجبات از مستحبات مسئله‌ای است كه فقها با استنباط از منابع فقهی به آن پی می‌برند.
البته باید توجه داشت كه مسائل تربیتی و اخلاقی غیر از مسئله رسائل عملیه یا كتاب قانون است. مسائل تربیتی را باید از متن قرآن و بیانات اهل بیت(ع) یاد گرفت. در قرآن آمده است: «وَ اعْبُدُوا اللهَ وَ لا تُشْرِكُوا بِهِ شَیْئاً وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً وَ ذِی الْقُرْبی وَ الْیَتامی وَ الْمَساكِینِوَ الْجارِ ذِی الْقُرْبی وَ الْجارِ الْجُنُبِ وَ الصّاحِبِ بِالْجَنْبِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ وَ ما مَلَكَتْ أَیْمانُكُمْ»(1)؛ فقها در برخی از بخش‌های این آیه هیچ وجوبی را درنیافته‌اند. انسان اگر در سفر با كسی همسفر شد، همسفر حقوقی بر انسان پیدا كرده، باید رعایت حال او را نموده و با او به نرمی و مهربانی روبه‌رو شده و در توشه راه او را شریك كرده و احتیاجات او را برآورده سازد. اینها مجموعه‌ای از حقوقی است كه همسفر بر عهده انسان پیدا می‌کند. اما این حقوق مثل احسان به والدین واجب نیست كه تكلیف واجب برشمرده شود. یك مسلمان نباید تنها به رساله عملیه اكتفا کرده و فقط به انجام واجبات و ترك محرمات ذكر شده در آن بپردازد. اگر همه رساله‌های عملیه را بررسی و جست و جو كنید، بخشی درباره احسان به والدین یا صله رحم را در آن، كمتر می‌یابید. در حالی كه احسان به والدین و صله ارحام، از واجبترین واجبات است. این مسئله نشانه نقص رساله‌های عملیه نیست بلكه برای آن است كه رساله‌های عملیه، برای نیازهای روزمره مردم نوشته شده تا بدانند در زندگی به چه احكامی عمل كنند. نباید فراموش كرد كه همین مجموعه احكام اولیه و رساله‌‌ها با زحمات و تلاش فراوان فقها و مراجع والاقدر، تهیه می‌شوند. ولی باید توجه داشت كه دین را تنها از رساله نمی‌توان شناخت بلكه دستورات فراوان اخلاقی و تربیتی وجود دارد كه آنها را باید از كتاب‌های اخلاق و روایات یافت. احكام با شرایط روز باید تبیین شوند. از سوی دیگر علما و بزرگان و دلسوزان دین نیز نباید تنها به احكام رساله اكتفا كنند بلكه باید اجتهاد‌ها و تحقیقات را نسبت به سایر ارزشهای دینی توسعه دهند. جامعه امروز بسیار نیازمند آن است تا احكام خانواده تبیین شود. به عنوان مثال زن و مرد به عنوان همسر، چگونه باید با هم رفتار كنند؟ برخی از افراد احكام و حقوق واجب فقهی خود را به خوبی نمیدانند. ممكن است یك مرد با شنیدن این روایت كه «اگر سجده برای غیر خدا جایز بود، به زنها امر میكردم، برای شوهران خود سجده كنند»؛ تصور كند در خانه می‌تواند همچون یك دیكتاتور عمل كرده و هرچه خواست با خشونت و تندی اعمال نماید. نخست باید دید كه این روایت تا چه اندازه صحت دارد. در صورت صحیح بودن روایت آن سوی هم مسئله نباید فراموش شود. اسلام می‌فرماید: «مرد حتی حق ندارد به همسر خود بگوید یك لیوان آب برای من بیاور یا غذا فراهم كن!»؛ این نیز حكم خداست. اینها روایاتی است كه جنبه اخلاقی دارد. بر فرض صحیح بودن سند آن روایت، آشكارا مشخص است كه بنا بر مسامحه گفته شده و در آن قید شرعی و تكلیف وجود ندارد. متأسفانه برخی از افراد براساس سلیقه شخصی و هوس، به برخی از روایات تكیه می‌كنند و روایاتی كه با منفعت آنان سازگار نیست را نمی‌پذیرند.
اسلام ناب؛ نه افراط، نه تفریط
با تأسف باید گفت كه فرهنگ غرب به تدریج در جامعه جای فرهنگ اسلامی را می‌گیرد. باید به گونه‌ای عمل كرد كه جوانان امروز و نسل آینده تصور نكنند، احكام دین خدا در زندگی امروز دیگر كاربردی نداشته و به كار نمی‌آید. نباید با افراط و تفریط و برخی تصورات غلط، احكام اسلام را به گونه‌ای نشان داد که جامعه به این نتیجه برسد كه اسلام دیگر پاسخگوی زندگی جدید و كنونی نیست و باید به فرهنگ غرب و دنیای كفر رو آورد. ما در برابر اسلام به وظیفه خودمان، درست عمل نكرده‌ایم. اسلام را آنگونه كه هست، باید بدون افراط و تفریط و با توجه به مسائل اجتماعی به خوبی تبیین کنیم تا برداشتهای غلط باعث دوری جوانان از اسلام نشود. البته از این بیان نباید سوء استفاده شود و با نگاه روشنفكری خیال شود كه زن و فرزند آزاد هستند كه به هر شكلی می‌خواهند، زندگی كنند و هیچ محدودیتی نباید برای آنان، به وجود بیاید. این نگاه با اسلام هیچ سازگاری ندارد. اسلام برای رفتار انسان‌‌ها مرز‌ها و محدوده‌هایی تعیین کرده است كه بجاست علما و فقهای اسلام، با مطرح شدن مسائل روز، آنها را برای مردم تبیین کنند.
سخنرانی آیت‌الله مصباح یزدى(دامت بركاته) در دفتر رهبر معظم انقلاب ؛ قم ؛25 /6 /1387
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1. نساء / 36.
قرآن؛ هم قانون، هم تربیت
روش قرآن كریم این نیست كه مسائل حقوقی یا واجبات را جدای از مسائل اخلاقی ذكر كند. یك سلسله مسائل حقوقی وجود دارد كه قاضی باید در دادگاه براساس آن قوانین، حكم كند، اما نحوه بیان و تعبیرات آیات قرآن و روایات شریفه، همچون حكم قانون و حكم دادگاه نیست. به عنوان مثال می‌فرماید: اگر همسرانتان را در یك شرایطی طلاق دادید و مصلحت زندگی شما و آنها در این بود كه از هم جدا شوید، نفقه آنها را بدهید و زنان نیز چهار ماه و ده روز عده بگیرند. در قرآن پس از بیان این حكم حقوقی، در یك موعظه اخلاقی كوتاه، بر تقوا و عدم تجاوز از احكام الهی و حاضر دانستن خدا، تأكید می‌شود. این روش تربیتی قرآن است. روایات نیز همین گونه هستند. در روایات، واجبات دقیقا از مستحبات تفكیك نشده است. احكام حقوقی و احكام اخلاقی نیز تفكیك نشده‌اند و به این شكل نیست كه آیات و روایات در بخشی به احكام قضایی و در بخشی به احكام اخلاقی بپردازند. قرآن از آن جهت كه كتاب هدایت و تربیت می‌باشد، به این شكل تنظیم یافته است. خداوند متعال نزول قرآن را در این قالب مصلحت دانسته است.
فقه و تفكیك موضوعات و احكام
كار فقها، تنها فهم لغوی روایات و آیات نیست، بلكه استنباط احكام از منابع فقهی است. این احكام در زمینه‌های گوناگون باید استنباط شوند تا كتاب قانون، از یك طرف و احكام عبادی از طرف دیگر و همچنین ابعاد گوناگونی همچون مسائل اخلاقی، مسائل تربیتی و مسائل اجتماعی تبیین شوند. اگر فقها این تفكیك را انجام ندهند، یك مسلمان در انجام تكلیف الهی، ممكن است دچار مشكل شود. تصور كنید برای نماز زمان بسیار اندكی باقی مانده است و هر لحظه امكان قضا شدن نماز وجود دارد. اگر انسان بخواهد همه مستحبات را انجام دهد چند ركعت نماز، خارج از وقت انجام می‌شود. در این لحظه نمازگزار باید به واجبات اكتفا كند. اگر به واجبات و مستحبات علم نداشته باشد، نمیداند كه باید چه كار كند. اینكه واجب است كه نمازگزار كوتاه و مختصر به واجبات نماز بپردازد تا همه نماز در وقت خوانده شود و تشخیص واجبات از مستحبات مسئله‌ای است كه فقها با استنباط از منابع فقهی به آن پی می‌برند.
البته باید توجه داشت كه مسائل تربیتی و اخلاقی غیر از مسئله رسائل عملیه یا كتاب قانون است. مسائل تربیتی را باید از متن قرآن و بیانات اهل بیت(ع) یاد گرفت. در قرآن آمده است: «وَ اعْبُدُوا اللهَ وَ لا تُشْرِكُوا بِهِ شَیْئاً وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً وَ ذِی الْقُرْبی وَ الْیَتامی وَ الْمَساكِینِوَ الْجارِ ذِی الْقُرْبی وَ الْجارِ الْجُنُبِ وَ الصّاحِبِ بِالْجَنْبِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ وَ ما مَلَكَتْ أَیْمانُكُمْ»(1)؛ فقها در برخی از بخش‌های این آیه هیچ وجوبی را درنیافته‌اند. انسان اگر در سفر با كسی همسفر شد، همسفر حقوقی بر انسان پیدا كرده، باید رعایت حال او را نموده و با او به نرمی و مهربانی روبه‌رو شده و در توشه راه او را شریك كرده و احتیاجات او را برآورده سازد. اینها مجموعه‌ای از حقوقی است كه همسفر بر عهده انسان پیدا می‌کند. اما این حقوق مثل احسان به والدین واجب نیست كه تكلیف واجب برشمرده شود. یك مسلمان نباید تنها به رساله عملیه اكتفا کرده و فقط به انجام واجبات و ترك محرمات ذكر شده در آن بپردازد. اگر همه رساله‌های عملیه را بررسی و جست و جو كنید، بخشی درباره احسان به والدین یا صله رحم را در آن، كمتر می‌یابید. در حالی كه احسان به والدین و صله ارحام، از واجبترین واجبات است. این مسئله نشانه نقص رساله‌های عملیه نیست بلكه برای آن است كه رساله‌های عملیه، برای نیازهای روزمره مردم نوشته شده تا بدانند در زندگی به چه احكامی عمل كنند. نباید فراموش كرد كه همین مجموعه احكام اولیه و رساله‌‌ها با زحمات و تلاش فراوان فقها و مراجع والاقدر، تهیه می‌شوند. ولی باید توجه داشت كه دین را تنها از رساله نمی‌توان شناخت بلكه دستورات فراوان اخلاقی و تربیتی وجود دارد كه آنها را باید از كتاب‌های اخلاق و روایات یافت. احكام با شرایط روز باید تبیین شوند. از سوی دیگر علما و بزرگان و دلسوزان دین نیز نباید تنها به احكام رساله اكتفا كنند بلكه باید اجتهاد‌ها و تحقیقات را نسبت به سایر ارزشهای دینی توسعه دهند. جامعه امروز بسیار نیازمند آن است تا احكام خانواده تبیین شود. به عنوان مثال زن و مرد به عنوان همسر، چگونه باید با هم رفتار كنند؟ برخی از افراد احكام و حقوق واجب فقهی خود را به خوبی نمیدانند. ممكن است یك مرد با شنیدن این روایت كه «اگر سجده برای غیر خدا جایز بود، به زنها امر میكردم، برای شوهران خود سجده كنند»؛ تصور كند در خانه می‌تواند همچون یك دیكتاتور عمل كرده و هرچه خواست با خشونت و تندی اعمال نماید. نخست باید دید كه این روایت تا چه اندازه صحت دارد. در صورت صحیح بودن روایت آن سوی هم مسئله نباید فراموش شود. اسلام می‌فرماید: «مرد حتی حق ندارد به همسر خود بگوید یك لیوان آب برای من بیاور یا غذا فراهم كن!»؛ این نیز حكم خداست. اینها روایاتی است كه جنبه اخلاقی دارد. بر فرض صحیح بودن سند آن روایت، آشكارا مشخص است كه بنا بر مسامحه گفته شده و در آن قید شرعی و تكلیف وجود ندارد. متأسفانه برخی از افراد براساس سلیقه شخصی و هوس، به برخی از روایات تكیه می‌كنند و روایاتی كه با منفعت آنان سازگار نیست را نمی‌پذیرند.
اسلام ناب؛ نه افراط، نه تفریط
با تأسف باید گفت كه فرهنگ غرب به تدریج در جامعه جای فرهنگ اسلامی را می‌گیرد. باید به گونه‌ای عمل كرد كه جوانان امروز و نسل آینده تصور نكنند، احكام دین خدا در زندگی امروز دیگر كاربردی نداشته و به كار نمی‌آید. نباید با افراط و تفریط و برخی تصورات غلط، احكام اسلام را به گونه‌ای نشان داد که جامعه به این نتیجه برسد كه اسلام دیگر پاسخگوی زندگی جدید و كنونی نیست و باید به فرهنگ غرب و دنیای كفر رو آورد. ما در برابر اسلام به وظیفه خودمان، درست عمل نكرده‌ایم. اسلام را آنگونه كه هست، باید بدون افراط و تفریط و با توجه به مسائل اجتماعی به خوبی تبیین کنیم تا برداشتهای غلط باعث دوری جوانان از اسلام نشود. البته از این بیان نباید سوء استفاده شود و با نگاه روشنفكری خیال شود كه زن و فرزند آزاد هستند كه به هر شكلی می‌خواهند، زندگی كنند و هیچ محدودیتی نباید برای آنان، به وجود بیاید. این نگاه با اسلام هیچ سازگاری ندارد. اسلام برای رفتار انسان‌‌ها مرز‌ها و محدوده‌هایی تعیین کرده است كه بجاست علما و فقهای اسلام، با مطرح شدن مسائل روز، آنها را برای مردم تبیین کنند.
سخنرانی آیت‌الله مصباح یزدى(دامت بركاته) در دفتر رهبر معظم انقلاب ؛ قم ؛25 /6 /1387
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1. نساء / 36.