زلال بصیرت (۳۳) - احسان به والدین و صله رحم دو واجب استثناء ناپذیر ۱۳۹۳/۰۴/۳۰
زلال بصیرت
احسان به والدین و صله رحم دو واجب استثناء ناپذیر
بسم الله الرحمن الرحیم
نیكی به والدین از واجب‌ترین واجبات به شمار می‌آید. آیا اگر فرزندی بخواهد از محسنین و نیكوكاران و «بارّین بالوالدین»؛ به شمار آید، چه اموری بر او واجب است تا رعایت كند و چه اموری بر او حرام است که اگر مرتكب آنان شود، دچار عقوق والدین میشود؟ یا در موضوع صله رحم وقتی گفته میشود «اللَّهُمَّ صِلْ مَنْ وَصَلَنِی وَ اقْطَعْ مَنْ قَطَعَنِی»(1)؛ خدیا! هر آن كس كه به من بپیوندد، با او پیوند داشته باش و هر آن كس كه پیوند با من را قطع كند از او بِبُر! در این فراز، دعا و نفرین درباره صلهرحم است. مسلمان باید چه كاری انجام دهد تا صله رحم به حساب بیاید. متأسفانه در این زمینه‌‌ها به اندازه باب طهارت و صلاة، آثار تألیفی و كتاب نوشته نشده است.
نماز شب را به خاطر مادر قطع كن!
یكی از واجب‌ترین واجبات شرعی كه در قرآن و روایات فراوان مورد تأكید قرار گرفته است وجوب احترام و حرمت آزار والدین است. هرگونه رفتار فرزند كه موجب ناراحتی و آزردگی پدر و مادر را فراهم سازد، حرام است. ممكن است مطرح شود بعضی از پدر و مادر‌ها توقعات فراوانی دارند یا با محیط آشنا نیستند و یا شرایط زندگی امروز را نمیدانند. برآورده ساختن همه خواسته‌های والدین با شرایط زندگی امروز ممكن نیست. بویژه آنكه اگر پدر و مادر از سواد پائینی برخوردار و از احكام دین كم اطلاع باشند. باید به گونه‌ای با تدبیر رفتار کرد تا این توقع در آن‌ها ایجاد نشود. در برخی موارد با زمینه سازی و فراهم كردن مقدماتی می‌توان این مشكل را حل نموده و رضایت آنان را به دست آورد. در برخی موارد نیز نباید برای والدین توقع ایجاد كرد. هنگامی كه انسان می‌داند شرایط برآوردن خواسته‌های آنان را ندارد، نباید با مطرح كردن آن‌ها از جانب خود، آن توقعات را در والدین ایجاد كند. آنچه كه فقها و علمای اسلام همه بر آن نظر واحد دارند، حرمت آزار است. البته در مورد میزان اطاعت از والدین اختلاف وجود دارد، تا جایی كه برخی فقها گفته‌اند اگر انسان در حال قنوت وتر نماز شب باشد و مادرش او را صدا بزند و از او یك لیوان آب درخواست كند، واجب است فرزند نماز را قطع كرده و به مادر آب برساند. چرا كه قطع نماز مستحبی اشكال نداشته و حرام نیست (البته در نماز واجب حرام است.) برخی از فقها از این سخن نیز فراتر گفته‌اند و بر این نظرند كه اگر در حال نماز مستحبی، مادر فقط نام فرزند خود را صدا زد و چیزی درخواست نکرد، فرزند باید نماز مستحبی را قطع و به مادر خود پاسخ دهد. در اسلام تا این اندازه رعایت ادب در حضور پدر و مادر سفارش شده است.ممكن است سؤال شود كه آیا لازمه احسان به والدین كمك مالی است؟ قطعا كمك مالی استحباب دارد و از بهترین مستحبات است، بویژه اگر والدین نیاز مالی داشته باشند. اگر فرزند از جهت مالی امكان كمك را داشته باشد واجب است كه به پدر و مادر كمك کند تا نیاز آنان رفع شود. در اینجا گفته میشود كه پدر و مادر واجب النفقه، میشوند. اما اگر نیاز آنان تأمین شده باشد، برای رفاه بیشتر آن‌ها مستحب است تا به والدین كمك کند. البته این مستحب، بسیار مؤكد است.
نگویند از خویشان جدا شده‌اید!
شبیه این مسائل درباره رحِم و نزدیكان نیز مطرح میشود. انسان باید با خویشاوندان و نزدیكان خود پیوند داشته و صله رحم بكند. «صله» از ماده «وصل»است مثل «عده» و «وعد»، یعنی رابطه باید محفوظ باشد تا پیوند برقرار باشد. انسان باید با خویشاوندان خود چه پدر و مادر كه در درجه اول هستند و چه خویشاوندان در درجه بعد همچون خواهر، برادر، عمو، عمه، خاله، دایی و بچههای آنان ارتباط و پیوند داشته باشد. نباید بگونه‌ای باشد كه از جهت عرفی گفته شود شخص از خویشاوندان خود جدا شده است. در این صورت به فتوای همه فقها چنین كاری حرام و قطع رحم به شمار آمده و قطع رحم از گناهان بزرگ است. بااین وجود هیچ كتاب فقهی حد و مرز صله رحم را تعیین نكرده است و از جهاتی، تشخیص چنین اموری كه فقهاء، خیلی به آن نپرداخته‌اند، به عرف واگذار شده است. یعنی انسان در محیط و شرایط اجتماعی كه زندگی می‌كند به میزان دوری و نزدیكی به خویشان و نزدیكان، باید احوال آنان را جویا شده و با آنان ارتباط داشته باشد. بویژه آنكه با پیشرفت امكانات و وسایلی همچون ارسال نامه از طریق پست، تلفن و دیگر امكانات، این كار بسیار آسان شده است. اگر بگونه‌ای شد كه عرف جامعه بگویند كه شخص از خویش و قوم جدا شده و قطع رحم كرده است، قطعاً انسان كار حرامی مرتكب شده است. علاوه بر وجوب صله رحم، احتمال وجوب كمك مالی به رحم نیازمند و مستحق نیز وجود دارد. ممكن است مطرح شود كه آیا حفظ ارتباط با خویشاوندان، مخصوص مؤمنین است یا خویشاوندان و نزدیكانی كه رعایت احكام شرعی را نمی‌كنند، شامل این حُكم نمی‌شوند؟ به عنوان نمونه حجاب را رعایت نمی‌كنند یا در مراسم خود موسیقی حرام پخش می‌كنند. در چنین حالتی انسان باید با تدبیر، فرصتهای كوتاهی را برای دید و بازدید قرار دهد. البته باید بگونه‌ای باشد كه انسان به حرام دچار نشود. در صورت امکان چنین کاری، رابطه دید و بازدید حضوری را ترك نكند. اگر چنین امكانی را نداشت باید به وسایلی همچون تلفن، مكاتبه، پیغام و هدیه اكتفا بكند.
صلهرحم با اهل فسق
فراتر از این، سؤالی كه بسیار مطرح میشود این است كه آیا مراوده با كسانی كه رعایت احكام شرعی نمی‌كنند یا اهل فسق و معصیت هستند، جایز است یا خیر؟ شرط نخست آن است كه انسان باید مراقب باشد تا در این رفت و آمدها، ضرر و آسیب معنوی و شرعی نبیند. یعنی باعث نشود تا خود نیز مبتلا به فسق شود. شرط دوم آن است كه حضور انسان، منجر به تأیید كار فسق آن‌ها نشود. در برخی موارد ممكن است حضور در مجلس فسق، كارهای خلاف شرع حاضران در جلسه را تأیید كند. حضور انسان ممكن است این تصور را ایجاد كند كه حاضرین با خود بگویند كه: «حتماً كار فسق ما خیلی كار بدی نیست، در غیر این صورت این فرد مؤمن اینجا نمیآمد»؛ در صورتی كه انسان از رابطه، آسیب نبیند و كار حرام آن‌ها را نیز تأیید نكند، باید صله رحم كرد. چه بسا همین رفت و آمد افراد مؤمن به خانه اهل فسق و معصیت، به تدریج باعث خوش‌بینی آنان به اهل ایمان شده و منجر به اصلاح آنان شود. البته در ارتباط؛ با اهل فسق و معصیت، باید از روش‌های صحیح معقول، حسن خلق، رفتارهای حساب شده، پرهیز از رفتارهای تند و خشن، استفاده کرد. به این امید که این رفت و آمدها زمینهای فراهم كرده تا آن‌ها متنبه بشوند. اگر این‌گونه باشد، وجوب مضاعف میشود. هم صله رحم واجب است و هم نوعی امر به معروف و نهی از منكر غیر مستقیم به حساب می‌آید. البته باید توجه داشت که در این ارتباط ها نوجوانان به معصیت و فسق چنین خانواده‌هایی آلوده نشوند و از رفت و آمد و صلهرحم، تأیید و همراهی با معصیت آنان برداشت نشود.
سخنرانی آیت‌الله مصباح یزدى(دامت بركاته) در دفتر رهبر معظم انقلاب ؛ قم ؛25 /6 /1387
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1. الكافی، ج 2، ص 151، باب «صلة الرحم».
نماز شب را به خاطر مادر قطع كن!
یكی از واجب‌ترین واجبات شرعی كه در قرآن و روایات فراوان مورد تأكید قرار گرفته است وجوب احترام و حرمت آزار والدین است. هرگونه رفتار فرزند كه موجب ناراحتی و آزردگی پدر و مادر را فراهم سازد، حرام است. ممكن است مطرح شود بعضی از پدر و مادر‌ها توقعات فراوانی دارند یا با محیط آشنا نیستند و یا شرایط زندگی امروز را نمیدانند. برآورده ساختن همه خواسته‌های والدین با شرایط زندگی امروز ممكن نیست. بویژه آنكه اگر پدر و مادر از سواد پائینی برخوردار و از احكام دین كم اطلاع باشند. باید به گونه‌ای با تدبیر رفتار کرد تا این توقع در آن‌ها ایجاد نشود. در برخی موارد با زمینه سازی و فراهم كردن مقدماتی می‌توان این مشكل را حل نموده و رضایت آنان را به دست آورد. در برخی موارد نیز نباید برای والدین توقع ایجاد كرد. هنگامی كه انسان می‌داند شرایط برآوردن خواسته‌های آنان را ندارد، نباید با مطرح كردن آن‌ها از جانب خود، آن توقعات را در والدین ایجاد كند. آنچه كه فقها و علمای اسلام همه بر آن نظر واحد دارند، حرمت آزار است. البته در مورد میزان اطاعت از والدین اختلاف وجود دارد، تا جایی كه برخی فقها گفته‌اند اگر انسان در حال قنوت وتر نماز شب باشد و مادرش او را صدا بزند و از او یك لیوان آب درخواست كند، واجب است فرزند نماز را قطع كرده و به مادر آب برساند. چرا كه قطع نماز مستحبی اشكال نداشته و حرام نیست (البته در نماز واجب حرام است.) برخی از فقها از این سخن نیز فراتر گفته‌اند و بر این نظرند كه اگر در حال نماز مستحبی، مادر فقط نام فرزند خود را صدا زد و چیزی درخواست نکرد، فرزند باید نماز مستحبی را قطع و به مادر خود پاسخ دهد. در اسلام تا این اندازه رعایت ادب در حضور پدر و مادر سفارش شده است.ممكن است سؤال شود كه آیا لازمه احسان به والدین كمك مالی است؟ قطعا كمك مالی استحباب دارد و از بهترین مستحبات است، بویژه اگر والدین نیاز مالی داشته باشند. اگر فرزند از جهت مالی امكان كمك را داشته باشد واجب است كه به پدر و مادر كمك کند تا نیاز آنان رفع شود. در اینجا گفته میشود كه پدر و مادر واجب النفقه، میشوند. اما اگر نیاز آنان تأمین شده باشد، برای رفاه بیشتر آن‌ها مستحب است تا به والدین كمك کند. البته این مستحب، بسیار مؤكد است.
نگویند از خویشان جدا شده‌اید!
شبیه این مسائل درباره رحِم و نزدیكان نیز مطرح میشود. انسان باید با خویشاوندان و نزدیكان خود پیوند داشته و صله رحم بكند. «صله» از ماده «وصل»است مثل «عده» و «وعد»، یعنی رابطه باید محفوظ باشد تا پیوند برقرار باشد. انسان باید با خویشاوندان خود چه پدر و مادر كه در درجه اول هستند و چه خویشاوندان در درجه بعد همچون خواهر، برادر، عمو، عمه، خاله، دایی و بچههای آنان ارتباط و پیوند داشته باشد. نباید بگونه‌ای باشد كه از جهت عرفی گفته شود شخص از خویشاوندان خود جدا شده است. در این صورت به فتوای همه فقها چنین كاری حرام و قطع رحم به شمار آمده و قطع رحم از گناهان بزرگ است. بااین وجود هیچ كتاب فقهی حد و مرز صله رحم را تعیین نكرده است و از جهاتی، تشخیص چنین اموری كه فقهاء، خیلی به آن نپرداخته‌اند، به عرف واگذار شده است. یعنی انسان در محیط و شرایط اجتماعی كه زندگی می‌كند به میزان دوری و نزدیكی به خویشان و نزدیكان، باید احوال آنان را جویا شده و با آنان ارتباط داشته باشد. بویژه آنكه با پیشرفت امكانات و وسایلی همچون ارسال نامه از طریق پست، تلفن و دیگر امكانات، این كار بسیار آسان شده است. اگر بگونه‌ای شد كه عرف جامعه بگویند كه شخص از خویش و قوم جدا شده و قطع رحم كرده است، قطعاً انسان كار حرامی مرتكب شده است. علاوه بر وجوب صله رحم، احتمال وجوب كمك مالی به رحم نیازمند و مستحق نیز وجود دارد. ممكن است مطرح شود كه آیا حفظ ارتباط با خویشاوندان، مخصوص مؤمنین است یا خویشاوندان و نزدیكانی كه رعایت احكام شرعی را نمی‌كنند، شامل این حُكم نمی‌شوند؟ به عنوان نمونه حجاب را رعایت نمی‌كنند یا در مراسم خود موسیقی حرام پخش می‌كنند. در چنین حالتی انسان باید با تدبیر، فرصتهای كوتاهی را برای دید و بازدید قرار دهد. البته باید بگونه‌ای باشد كه انسان به حرام دچار نشود. در صورت امکان چنین کاری، رابطه دید و بازدید حضوری را ترك نكند. اگر چنین امكانی را نداشت باید به وسایلی همچون تلفن، مكاتبه، پیغام و هدیه اكتفا بكند.
صلهرحم با اهل فسق
فراتر از این، سؤالی كه بسیار مطرح میشود این است كه آیا مراوده با كسانی كه رعایت احكام شرعی نمی‌كنند یا اهل فسق و معصیت هستند، جایز است یا خیر؟ شرط نخست آن است كه انسان باید مراقب باشد تا در این رفت و آمدها، ضرر و آسیب معنوی و شرعی نبیند. یعنی باعث نشود تا خود نیز مبتلا به فسق شود. شرط دوم آن است كه حضور انسان، منجر به تأیید كار فسق آن‌ها نشود. در برخی موارد ممكن است حضور در مجلس فسق، كارهای خلاف شرع حاضران در جلسه را تأیید كند. حضور انسان ممكن است این تصور را ایجاد كند كه حاضرین با خود بگویند كه: «حتماً كار فسق ما خیلی كار بدی نیست، در غیر این صورت این فرد مؤمن اینجا نمیآمد»؛ در صورتی كه انسان از رابطه، آسیب نبیند و كار حرام آن‌ها را نیز تأیید نكند، باید صله رحم كرد. چه بسا همین رفت و آمد افراد مؤمن به خانه اهل فسق و معصیت، به تدریج باعث خوش‌بینی آنان به اهل ایمان شده و منجر به اصلاح آنان شود. البته در ارتباط؛ با اهل فسق و معصیت، باید از روش‌های صحیح معقول، حسن خلق، رفتارهای حساب شده، پرهیز از رفتارهای تند و خشن، استفاده کرد. به این امید که این رفت و آمدها زمینهای فراهم كرده تا آن‌ها متنبه بشوند. اگر این‌گونه باشد، وجوب مضاعف میشود. هم صله رحم واجب است و هم نوعی امر به معروف و نهی از منكر غیر مستقیم به حساب می‌آید. البته باید توجه داشت که در این ارتباط ها نوجوانان به معصیت و فسق چنین خانواده‌هایی آلوده نشوند و از رفت و آمد و صلهرحم، تأیید و همراهی با معصیت آنان برداشت نشود.
سخنرانی آیت‌الله مصباح یزدى(دامت بركاته) در دفتر رهبر معظم انقلاب ؛ قم ؛25 /6 /1387
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1. الكافی، ج 2، ص 151، باب «صلة الرحم».