پرسش:از منظر آموزه‌های وحیانی انسان چگونه در مسیر هدایت الهی و سیر تکاملی خود قرار می‌گیرد؟

پاسخ: در پاسخ به این سئوال  باید نخست معنا و مفهوم «هدایت» را به خوبی بشناسیم.
هدایت در لغت به معنی؛ ارشاد، راهنمایی و نشان دادن راه با لطف و مدارا و مهربانی، می‌باشد. (مفردات راغب اصفهانی، ماده هدی)
هدایت در اصطلاح عبارت از: تعیین کمال مناسب یک شیء و راه رسیدن به آن است.
هدایت در آیات و روایات به دو معنی آمده است: ارائه طریق(نشان دادن راه) و ایصال به مطلوب(رساندن به مقصد) و نیز به معنی: فراهم ساختن مقدمات برای رسیدن به مقصد می‌باشد. (تفسیر نمونه، ج17، ص 167)
انواع هدایت
1- هدایت تکوینی؛ به معنی رساندن هر چیزی که در عالم وجود دارد، به سرمنزل مقصود و کمال نهایی آن مانند هدایت زنبور عسل در خانه‌سازی و عصاره‌گیری از گل‌ها و میوه‌ها و پیمودن راهی که آفریدگارش تعیین نموده و در نتیجه تولید عسل که هدایت ویژه و به کمال رساندن آن می‌باشد.
این نوع از هدایت را هدایت عامه و همگانی نیز می‌نامند.
2- هدایت تشریعی؛ این نوع از هدایت مخصوص انسان است و به این معناست که خداوند متعال، برای رساندن بشر به سرمنزل مقصود که همان ملاقات با پروردگار متعال باشد، از هیچ‌گونه ارشاد و راهنمایی، دریغ نورزیده است. ساده‌اندیشان را به وسیله تمثیل و مثال‌های زیبا و عده‌ای را به وسیله موعظه و نصیحت و متفکران را از راه آموختن حکمت و با عده‌ای نیز از طریق جدال احسن، آنها را به سوی خویش دعوت فرموده است، همان‌طور که به پیامبر(ص) می‌فرماید: «ادع الی سبیل ربک بالحکمهًْ و الموعظهًْ الحسنهًْ و جادلهم بالتی هی احسن؛ مردم را با حکمت و موعظه نیکو و جدال احسن، به راه پروردگارت، دعوت کن.» (نحل- 125)
مراحل هدایت انسان
1- مرحله فطری
هدایت دارای مراحلی است، مرحله اول آن؛ مرحله فطرت است، مرحوم علامه طباطبایی در ذیل آیه شریفه «ذلک الکتاب لا ریب فیه هدی للمتقین» می‌نویسد: از این آیه بدست می‌آید که افراد متقی میان دو نوع هدایت قرار دارند: یکی هدایت اولیه‌ای که آن را به سوی صفت تقوی سوق داد و دیگر هدایتی که خداوند بعد از احراز مقام تقوا به آنان ارزانی می‌دارد و از آن جایی که هدایت دوم به وسیله قرآن است، ناچار هدایت اول باید پیش از قرآن و بوسیله امر دیگری(فطرت) باشد. (المیزان، ج1، ص52)
این مرحله از هدایت شامل همه انسان‌ها می‌شود؛ و اگر کسی فطرت توحیدی خود را به سبب گناهانی مثل «ظلم» و «فسق» و «کفر» خاموش نکرده باشد، هدایت تشریعی قرآن کریم را می‌پذیرد.
2- مرحله تشریعی
مرحله دوم، هدایت تشریعی است، یعنی وقتی انسان با فطرت خدادادیش به سوی قرآن کریم روی آورد و می‌تواند به او امر و نواهی آن پایبند شود.
3- مرحله حصول تقوا
مرحله بعدی هدایت آن است که انسان با پایبندی به دستورهای قرآن کریم به صفت «تقوا» متصف شود، تقوا یک امر وجودی و تکوینی است که مترتب بر هدایت تشریعی قرآن کریم می‌باشد. و اگر کسی به این مرحله برسد خداوند مراحل بالاتر از هدایت را به او عنایت می‌فرماید: «و من یومن بالله یهد قلبه؛ (تغابن-11) هر کس به خدا ایمان بیاورد، خداوند قلب او را به سوی خودش هدایت می‌کند. باز می‌فرماید: «و یزیدالله الذین اهتدوا هدی» (مریم- 76) خداوند بر هدایت کسانی که هدایت(تشریعی) را پذیرفتند، می‌افزاید.
۴- مرحله توابین
چهارمین مرحله از هدایت الهی ویژه کسانی است که به سوی خدا، توبه و پشیمانی داشته باشند، چنانکه می‌فرماید: «و یهدی الیه من اناب» (رعد-27) خداوند هر کسی را که انابه داشته باشد هدایت می‌کند.» کسی که چند نوبت به سوی خدا بازگشت و این پشیمانی در بازگشت به سمت خدا برای او ملکه شد و یک حالت خاص به نام انابه پیدا نمود و جزو پیامبران شد، آنگاه از فیض تکوینی ویژه‌ای برخوردار خواهد شد که دیگران به آن نائل نمی‌شوند. «الله یجتبی الیه من یشاء و یهدی الیه من ینیب». (شوری- 13)
مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات حوزه علمیه قم