دفتر پژوهش‌های مؤسسه کیهان
«از 20 به 12 به 320 (اداره کل سوم)
تاریخ : 22/11/1353
خیلی محرمانه
موضوع: آیت‌الله سید محمد علی قاضی
نامبرده بالا، که ساکن شهرستان تبریز، خیابان مقصودیه و معروف به خمینی آذربایجان می‌باشد، اخیراً دو کتاب مذهبی:
1- تحقیق درباره اربعین سیدالشهداء (ع)
2- تحقیق در ارث از دارایی شوهر
نوشته و چاپ و منتشر کرده است.
نظریه شنبه: 1-نامبرده فوق از طرفداران سرسخت [امام] خمینی می‌باشد...»1
این سند یکی از اوراق پرونده قطوری است که ساواک درباره فعالیت‌های انقلابی/ اسلامی آیت‌الله شهید
سید محمد علی قاضی طباطبایی تهیه کرده بود. در این پرونده قطور، شرکت فعال آن شهید در مبارزات سیاسی از سال‌های 41 و 42 همزمان با آغاز نهضت اسلامی بارز است و ایشان یکی از رهبران و پایه‌های نهضت امام در آذربایجان به شمار آمده‌اند که در جریان همین مبارزات، بارها دستگیر و زندانی و تبعید شدند.
اما سید محمد علی قاضی طباطبایی مبارزه و زندان و تبعید را از خیلی سال‌های قبل تجربه کرده بود، هنوز نوجوانی 16 ساله بود که، به دستور رضاخان، همراه پدر مبارزش راهی تبعیدگاه گردید. این نخستین تجربه مبارزاتی سید محمد علی بود.
او تحصیلات مقدماتی علوم دینی را در مدرسه طالبیه نزد پدر و عمویش آموخت.2 سپس برای تحصیل در حوزه علمیه قم به شهر قم مهاجرت کرد. اقامت او در شهر قم به مدت ده سال به طول انجامید. 3 وی در این مدت در درس‌های آیات و مراجع عظام همچون مرعشی نجفی، سیدمحمد حجّت، سیدصدرالدین صدر، سیدمحمدرضا گلپایگانی، عبدالنبی عراقی و سید حسین بروجردی شرکت کرد.4 پس از آن به نجف رفت و در دروس علما و مراجع دیگری مانند عبدالحسین رشتی، میرزا باقر زنجانی، سید حسن بجنوردی، سیدمحسن حکیم، سید ابوالقاسم خویی و شیخ محمد حسین کاشف‌الغطاء شرکت کرد.5
علما و آیات عظام بسیاری به آیت‌الله قاضی طباطبایی، اجازه نقل روایت داده بودند از آن جمله بودند:
حضرات آیات شیخ آقابزرگ تهرانی، شیخ مرتضی تهرانی، حجت کوه‌کمری، سیدعبدالحسین شرف‌الدین عاملی، سید محسن طباطبایی حکیم، سید محمدهادی میلانی، امام خمینی، سید ابوالقاسم خویی، سید محمود شاهروی، علامه طباطبایی و...
در آن سالها حضرت امام خمینی از برجسته‌ترین اساتید حوزه علمیه قم به شمار می‌آمدند و در رشته فلسفه دو کتاب مهم«شرح منظومه»و«اسفار» را تدریس می‌کردند. تبحر علمی و روش تدریس و همچنین خصوصیات ارزشمند اخلاقی و منش‌های والای روحی امام، باعث شده بود که حوزه تدریس ایشان پرجمعیت‌ترین دروس حوزه باشد. سید محمدعلی قاضی طباطبایی با شور و شوق وصف‌ناپذیری در این دو درس امام شرکت می‌جست و از همان زمان رابطه نزدیک و پیوند عمیقی بین او و امام برقرار شد. وی ضمن استفاده‌های علمی، با بهره جویی از افکار عمیق و ناب استادش، با آرمان‌های انقلاب اسلامی ایشان آشنا شد.
از همین روی در زمانی که امام خمینی در سال 1341 عَلَم مبارزه علیه رژیم شاه برافراشت،
آیت‌الله قاضی طباطبایی با سخنرانی‌های روشنگرانه و پخش اعلامیه‌های امام، سهم مهمی در آوردن مردم تبریز به صحنه مبارزه داشت. به دنبال همان سخنرانی‌ها بود که دستگیر و به پادگان زرهی تهران و سپس به زندان قزل‌قلعه منتقل شد و پس از آن همواره زیر نظر و مراقبت شدید ماموران ساواک قرار داشت. او به خاطر همین مبارزاتش، سال‌های بسیاری از عمر پربرکت خود را در زندان‌ها و تبعیدگاه‌های شاه سپری نمود. از جمله در 30 آذرماه 1347 که پس از نماز عید فطر و سخنرانی در خطبه‌های آن نماز علیه شاه و اسرائیل، دستگیر و به بافت کرمان تبعید گردید.6
آیت‌الله قاضی در همان تبعید نیز به دلیل سرپیچی از دستورات ماموران ساواک از بافت کرمان به زنجان تبعید شد و کوله بار تبعید را از شهری به شهر دیگر برکشید.7
سید محمد طباطبایی الهی (خواهر زاده شهید) درباره سابقه مبارزات آیت‌الله قاضی طباطبایی می‌گوید:
«... اولین اعلامیه‌ای که در این منطقه به زبان فارسی و به دستور آقای قاضی، چاپ و منتشر شد، مقاله‌ای بود که مرحوم کاشف الغطاء نوشته بود در لبنان درباره تقریب مذاهب. در آن موقع خیلی سر و صدا کرد در شهر تبریز و دیگر شهرهای استان....»8
در طول دوران نهضت امام به خصوص طی سال‌های اوج گیری آن، «مسجد شعبان» تبریز، محور مبارزه در آذربایجان شرقی و کانون نهضت بود که شهید قاضی طباطبايی امامت آنجا را برعهده داشت. او علاوه‌بر پیشگامی در مبارزه و انقلاب، شخصیتی فوق‌العاده محبوب و مورد احترام بود و به همین دلیل توطئه‌های دشمنان نهضت، علیه ایشان موثر نمی‌افتاد. نفوذ ایشان به حدی بود که اگر روزی را در آذربایجان تعطیل اعلام می‌کرد بدون شک آن روز همه جا به حال تعطیل در می‌آمد. به همین دلیل ساواک با صرف بودجه‌های ویژه، جریانات مخالف ایشان در تبریز را تقویت می‌کرد تا اثرات فعالیت‌های ایشان را در زمینه‌سازی برای انقلاب خنثی کند.
آیت‌الله شهید قاضی جزو اولین کسانی بود که در آذربایجان اعلامیه خلع شاه از سلطنت را امضا کرد. در ماههای اوج گیری نهضت در سال‌های 56 و 57 ، رهبری جریانات مختلف مبارزه که با نهضت امام در ارتباط بودند،
برپایی تظاهرات و تشکیل مجالس، همه بر عهده این شهید بزرگوار بود و ایشان اولین امضاء‌کننده اعلامیه مراسم 29 بهمن 56 برای بزرگداشت چهلم شهدای قیام 19 دی قم بود.
آیت‌الله محسن مجتهد شبستری درباره حضور آیت‌الله قاضی طباطبایی در راس مبارزات استان آذربایجان می‌گوید:
«... جلساتی ایشان داشتند با چند نفر از علمای طراز اول تبریز... مردم را دعوت می‌کنند به اینکه یک مجلس بزرگداشتی برای چهلم شهدای قم برگزار بشود، شهربانی مانع شده و در مسجد را می‌بندد و این سبب می‌شود که قیام 29 بهمن تبریز به وجود بیاید...»9
آیت‌الله قاضی طباطبایی پس از پیروزی انقلاب اسلامی و در مرداد ماه 1358 طی حکمی از سوی امام، به عنوان نماینده ایشان در استان آذربایجان شرقی و امام جمعه تبریز منصوب گردید و هر هفته با حضور در مراسم باشکوه نماز جمعه به ایراد خطبه و ارشاد و راهنمائی مردم می‌پرداخت.
آیت‌الله مجتهد شبستری از فعالیت‌های پس از پیروزی انقلاب آیت‌الله شهید چنین روایت می‌کند:
«... بزرگ‌ترین و مهم‌ترین کمیته، کمیته‌ای بود که ایشان تشکیل داده بود و زیر نظر ایشان اداره می‌شد و امنیت تبریز و آذربایجان به وسیله همین کمیته‌ها انجام می‌گرفت...»10
او سرانجام بعد از عمری مجاهدت و تعلیم و تربیت، در تاریخ 10 آبان ماه ۱۳۵۸ در حالی که روز عید قربان نماز عید خوانده بود ، به هنگام شب بعد از نماز عشاء‌ در مسجد شعبان ، توسط تروریست‌های گروهک فرقان هدف گلوله قرار گرفته و به شهادت رسید.
سید محمد طباطبایی الهی درمورد روز ترور و شهادت آیت‌الله قاضی چنین می‌گوید:
«... مراسم نماز عید قربان را در ورزشگاه تختی برپا کردند و امام جماعت هم آقای قاضی بود، خود من هم جزو اکیپ حفاظت ایشان بودم، فکر می‌کردیم که حفاظت اینجا خیلی مهم است. ولی آنجا هیچ اتفاقی نیفتاد، عصر همان روز، پس از برگشت از نماز، تروریست‌ها از فرصت استفاده کردند و ایشان شهید شد...»11
عوامل ترور آیت‌الله قاضى سه نفر بودند؛ طراح فردى به نام محمد متحدى بود که مهدى نیز نامیده مى‌شد. مسعود تقى‌زاده ضارب و فردى به نام مشهدى مصطفى. تقى‌زاده در بازجویی‌هاى خود، ماجرای ترور را اینچنین شرح داد:
«...یک دفعه رفتیم. علاوه‌بر اینکه در آن محل به من مشکوک شدند قاضى هم نیامد و فردایش قرار شد که من در خیابان حدود 200 متر مانده به سرکوچه با مشهدی مصطفی بایستم و مهدی هم قاضی را از مسجد تعقیب کند با موتور سوزوکی 125 و وقتی به خیابان شاهپور رسید، از او سبقت گرفته و راهنمای طرف راست را بزند و آن وقت من از مصطفی جدا شده به سوی (سرپیچ) بروم. برنامه طبق معمول انجام شد و... من درست در اول کوچه سه تیر به سمت سر قاضی نشانه رفتم و سپس با سرعت به آن طرف خیابان فرار کرده و با مهدی از محل دور شدیم. از پشت صدای شلیک چند تیر هم آمد که مشهدی مصطفی می‌گفت از سوی محافظ وی صورت گرفت که به دلیل تاریکى و دورى فاصله هیچ‌کدام اصابت نکرد. مهدى مرا بعد از مسافتى پیاده کرد و من هم بعد از مدتى به خانه همان مشهدى مصطفى در کوچه صدر رفتم. مشهدى مصطفى هم مسئولیت پخش چند تا اطلاعیه را در این مورد داشت...»12
اکبر گودرزى (سرکرده گروهک تروریستی فرقان) هم در اعترافات خود گفته است:
«یک بار که محمد متحدى آمده بود، درباره این شخص (قاضى) صحبت کردیم و بنا شد که او مسئول انجام امر باشد و من هم اعلامیه‌اش را بنویسم.»
تقى‌زاده سه گلوله شلیک کرد دو گلوله به آیت‌الله قاضى یکى به سر و یکى هم به شانه اصابت کرد. آخرین حرفى که از زبان آیت‌الله قاضى خارج شد این بود که به همراه خود گفت:
«حاج‌ شیخ على سنه بى‌شى ‌اولمادى؟» [حاج شیخ علی به تو چیزی نشد؟]
او در لحظه آخر عمر نیز بیش از خود، نگران همراهش بود.13
حضرت امام خمینی رحمت الله علیه به مناسبت شهادت آیت‌الله سید محمد علی قاضی طباطبایی پیامی صادر کردند که در بخشی از آن آمده بود:
«... ضایعه ناگوار شهادت عالم مجاهد حجت‌الاسلام و المسلمین آقای حاج سید محمد علی قاضی طباطبایی رحمت‌الله علیه را به عموم مسلمانان متعهد و علمای اعلام مجاهد و مردم غیور مجاهد آذربایجان و خصوص بازماندگان این شهید سعید تسلیت عرض و از خداوند متعال صبر انقلابی برای مجاهدین راه حق و اسلام خواستارم. ملت عزیز برومند ایران و آذربایجانیان غیرتمند عزیز باید در این مصیبت‌های بزرگ که نشانه شکست حتمی دشمنان اسلام و کشور و عجز و ناتوانی و خود باختگی آنان است، هر چه بیشتر مصمم و در راه هدف اعلای اسلام و قرآن مجید بر مجاهدات خود افزوده و از پای ننشینید تا احقاق حق مستضعفین از جباران زمان بنمایند...»
_____________________________________
1 - سند ساواک - شهید آیت‌الله سید محمدعلی قاضی طباطبایی، خمینی آذربایجان – مرکز بررسی اسناد تاریخی – 7 آبان 1399 2 - نیکبخت، اسماعیل­ زاده- زندگی­‌نامه و مبارزات شهید آیت‌الله قاضی طباطبایی-۱۳۸۰- صفحه۹۶ 3 - همان 4 - سید حمید روحانی- تحلیلی بر نهضت امام خمینی- ۱۳۶۱- جلد۱- ص۴۳ 5 - قاضی طباطبایی، حجت‌الاسلام سیدمحمدتقی- زندگی­نامه آیت‌الله قاضی طباطبایی- نسخه خطی- صفحه ۱ 6 - قاضی طباطبایی، قله شجاعت و ایثار- صفحات ۷۲ و ۷۳ 7 - همان – صفحه 75 8 - سالروز شهادت اولین شهید محراب که به خمینی آذربایجان معروف بود- باشگاه خبرنگاران جوان – 10 آبان 1397 9 - همان 10 - همان 11 - همان 12 - اسناد بازجویی مسعود تقی زاده – موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی 13 - یادی از اولین شهید محراب- مرکزاسناد انقلاب اسلامی – 10 آبان 1399