1196 - اهل‌البیت در قرآن(پرسش و پاسخ) ۱۴۰۲/۰۶/۰۸
اهل‌البیت در قرآن(1)
(پرسش و پاسخ)
پرسش: اهل‌البیت در قرآن کریم شامل چه کسانی می‌شود و از چه جایگاه و مقامی برخوردارند؟
پاسخ:جایگاه اهل‌البیت
اهل‌البیت براساس آیات قرآن و احادیث متواتر به ویژه ثقلین، همتای قرآن بوده و تمسک به یکی از آن دو بدون دیگری مساوی با ترک هر دو است و دستیابی به دین کامل در پرتو تمسک به آیات و روایات امکان‌پذیر است. در حقیقت قرآن و عترت عصاره نبوت و تداوم بخش رسالت هستند و رسالت بشر را تا روز قیامت تضمین می‌کنند (تفسیر تسنیم، آیت‌الله جوادی، ج 1، ص 132) آری قرآن اسلام مکتوب است، و اهل‌البیت اسلام ناطق، قرآن نقشه راه است و اهل‌البیت راهبران و هادیان و امامان این راه، قرآن قانون است، و اهل‌البیت قانون‌شناس و مجری پیاده کردن قانون، قرآن مشعل است و اهل‌البیت مشعل‌داران، قرآن کتاب طرح و برنامه نظری عنایت خلقت انسان است و اهل‌البیت الگوهای عملی غرض خلقت الهی انسان. بنابراین شناخت اهل‌البیت و پیروی از آموزه‌ها و سیره نظری و عملی آن بزرگواران،همانند شناخت قرآن و عمل به آموزه‌های وحیانی آن از چنین جایگاه والا و رفیعی برخوردار بوده و انسان را در کنار قرآن به سعادت دنیا و آخرت و رستگاری می‌رسانند.
واژه اهل‌البیت در قرآن
لفظ اهل‌البیت سه بار در قرآن کریم آمده است: 1- در داستان حضرت موسی(ع) آن‌گاه که نوزاد کوچکی بود و خانواده فرعون او را پیدا کردند (تا در آینده دشمن و مایه اندوهشان باشد) و پستان هیچ زنی را به دهان نگرفت و خانواده فرعون در کارش درمانده شد. آن‌گاه خواهر موسی آمد و به آنها گفت: آیا مایلید که من شما را بر خانواده‌ای که دایه این طفل شوند و او را با مهربانی تربیت کنند راهنمایی کنم؟ بدین وسیله ما موسی(ع) را به مادرش برگرداندیم تا دیده‌اش به جمال موسی روشن شود و حزن و اندوهش برطرف گردد (قصص- 12، 13) در این آیه لفظ اهل بیت به صیغه نکره آمده و مشخص نیست منظور خواهر موسی از این تعبیر چه بوده است. 2- در داستان حضرت ابراهیم(ع) آن‌گاه که همسرش از بشارت ملائکه که به او مژده دادند اسحاق و پس از او یعقوب را به دنیا خواهد آورد،به شگفت آمد، فرشتگان به او گفتند: آیا از کار خدا تعجب می‌کنی؟ رحمت و برکات خدا مخصوص شما اهل بیت است، زیرا خداوند بسیار ستوده صفات و بزرگوار است (هود- 73) در این آیه همسر ابراهیم(ع) از اهل‌البیت شمرده شده است. زیرا و در این آیه مورد خطاب قرار گرفته است. 3- در آیه تطهیر (احزاب- 33) خداوند می‌فرماید: همانا خداوند اراده کرده تا هرگونه پلیدی را از شما اهل‌بیت از بین برده و شما را پاکیزه قرار دهد. این آیه در میان آیاتی قرار گرفته که زنان پیامبر(ص) را مخاطب خود قرار داده و بلکه جزء یکی از این آیات است، و همین موجب شبهه‌ای پیرامون مفاد حقیقی آیه شریفه شده است. (اهل بیت در آیه تطهیر، علامه سید جعفر مرتضی، ص 14) بدین جهت آیه تطهیر یکی از بحث‌انگیزترین آیات قرآن در میان مفسران فریقین است. شیعه بنا بر روایات متواتر پیامبر(ص) مصادیق اهل‌البیت موجود در این آیه را منحصر در پیامبر(ص) علی، فاطمه، حسن و حسین (علیهم‌السلام) می‌داند. اما غالب مفسرین اهل سنت به مقتضای سیاق آیات و برخی احادیث پیامبر(ص) دایره مصادیق اهل‌البیت را وسیع‌تر و شامل همسران و فرزندان و نزدیکان پیامبر(ص) می‌دانند.
نکات کلیدی در آیه تطهیر
1- آیه تطهیر دارای سه تأکید است: الف) حرف انّ که در پی آن«ما»ی حصر آمده و دلالت دارد که طهارت منحصر در اهل‌البیت است. ب) لام تأکید که بر کلمه یذهب آمده تا از مصونیت اهل‌البیت از تمام گناهان و معاصی پرده بردارد. ج) جمله یطهرکم تطهیراً در آخر این آیه بیانگر تأکید بر این است که طهارت اهل‌البیت کامل و به دور از هر گونه شائبه و شبهه است. (اهل بیت راهبران الهی، محمد کاظم،محمد جواد، ج 1، ص 17) این سه تأکید نشان می‌دهد که اهل‌البیت خاندانی معمولی نیستند، و دارای خصوصیات ویژه و منحصر به فرد والایی می‌باشند. 2- اراده خداوند در جمله «انما یریدالله...» بر فعل او «اذهاب رجس» از بین بردن پلیدی و «تطهیر» تعلق گرفته و چنین اراده‌ای، جز اراده تکوینی نیست، چرا که اراده تشریعی به فعل دیگران تعلق خواهد گرفت، نه به فعل صاحب اراده. همچنین سیاق آیه در مقام مدح و ستایش اهل‌بیت است، و اگر این اراده تشریعی بود، اختصاص به گروه خاصی نداشت، و این مدح و ستایش نیز موردی نداشت. 3- با ملاحظه موارد استعمال لفظ رجس در قرآن (مائده- 90، انعام- 125، یونس- 100) می‌توان گفت: این لفظ هم شامل پلیدی محسوس و ظاهری می‌شود و هم آلودگی معنوی و نامحسوس را در بر دارد. (ره توشه راهیان نور، سیمای اهل بیت در قرآن و سنت، عبدالرحیم سلیمانی، ص 35) شکی نیست که مقصود از رجس در آیه تطهیر که با الف و لام نیز آمده است شامل تمام گناهان می‌شود (تفسیر نمونه، آیه الله مکارم شیرازی، ج 17، ص 195) 4- علمای اهل تسنن با توجه به معنای لغوی اهل بیت آیه را به خانواده و همسران پیامبر(ص) تفسیر می‌کنند. (تفسیر الدار المنثور، جلال الدین سیوطی، ج 5، ص 196)
ادامه دارد
اهل‌البیت در قرآن(2)
(پرسش و پاسخ)
پرسش:اهل‌البیت در قرآن کریم شامل چه کسانی می‌شود، و از چه جایگاه و مقامی برخوردارند؟
پاسخ:در بخش نخست پاسخ به این سوال به مباحثی همچون: جایگاه اهل‌البیت، واژه اهل‌البیت در قرآن و نکات کلیدی در آیه تطهیر پرداختیم. اینک در بخش پایانی دنباله مطلب را پی‌می‌گیریم
مصداق اهل‌البیت
درباره مصداق اهل‌البیت اختلاف نظر است. 1- گروهی مصداق حقیقی آن را پیامبر(ص) و علی و فاطمه و حسن و حسین (علیهم‌السلام) می‌دانند. 2- گروهی همسران پیامبر(ص) را مصداق اهل‌البیت می‌دانند 3- گروهی دیگر بنی‌هاشم را مصداق اهل‌البیت و آیه تطهیر می‌دانند 4- گروهی دیگر امت اسلام را مصداق اهل‌البیت و آيه تطهیر می‌دانند (اهل‌بیت در آیه تطهیر، علامه سید جعفر مرتضی، ص2 )
چرا اهل‌البیت شامل همسران پیامبر(ص) نمی‌شود؟
اگر چه در کتاب‌های لغت، کلمه اهل‌البیت به معنای اهل خانواده اعم از پدر، مادر، فرزند و... و خاندان آمده است (مفردات راغب، ذیل واژه اهل‌البیت) اما سیاق آیه تطهیر نشان می‌دهد که اهل بیت در این آیه افراد خاص از خانواده هستند، و شامل همسران پیامبر(ص) نمی‌شود. زیرا اگر شامل آنها می‌شد، لازم بود ضمیر عنکم که مذکر است، به عنکن تبدیل شود. (المیزان، علامه طباطبایی، ج 16، ص 484) علاوه بر آن از روایاتی که تبیین‌کننده مجهولات و تاویل‌کننده متشابهات قرآن هستند، استفاده می‌شود، که این قسمت از آیه مانند برخی از آیات دیگر، جداگانه نازل شده است، و به هنگام جمع‌آوری قرآن، در کنار این آیات قرار گرفته است (همان) روایات به وضوح مصداق اهل بیت در این آیه را بیان کرده‌اند. طبری در تفسیر خود، ج 2، ص 5 تا 7 و جلال‌الدین سیوطی در الدرالمنثور، چهارده حدیث را نقل کرده‌اند که سند همه آنها به صحابی و تابعانی همچون: ابوسعید خدری، انس‌ابن‌مالک، ابواسحاق، ابوهریره، ابوحمراء، سعد و قاص، علی‌ابن‌الحسین(ع) عایشه و ابن‌عباس و... منتهی می‌گردد.
طبق این احادیث پیامبراسلام(ص) عبا بر سر پنج تن (پیامبر(ص)، علی، فاطمه، حسن و حسین (علیهم‌السلام) افکند و ام‌سلمه را که قصد ورود به آن را داشت. منع نمود و این جمله را فرمود: خدایا! اینان اهل‌بیت من می‌باشند، پروردگارا! هر گونه پلیدی را از آنها دورساز (اهل بیت در کتاب و سنت، محمدی ری شهری، ج 1، ص35) بنابراین روایات بسیاری تاکید دارد که مقصود از اهل‌البیت در آیه تطهیر، اهل کساء هستند، این روایات از طریق شیعه و اهل سنت، به طور متواتر نقل شده است. محقق کرکی می‌گوید: «گذشته از روایات شیعه که از شمار بیرون است، این مسئله به تواتر رسیده و مفید یقین می‌باشد. کدام روایت در سنت از این روایت محکم‌تر است که روایات اهل سنت و رجال شیعه امامیه، پیروان حقیقت که یاران خاص و خالص اهل‌بیت می‌باشند، بر نقل آن اتفاق نظر دارند، و اگر قرار باشد که از راه سنت آن را رد کنند هیچ روایتی در سنت باقی نمی‌ماند مگر اینکه مردود خواهد شد(نفحات اللاوت، ص 85)
بنابراین مفسران در شمول آیه تطهیر بر اهل کساء اجماع دارند. اختلاف در این است که آیا همسران پیامبر(ص) هم در آن داخل هستند یا نه؟ مرحوم علامه طباطبایی در (تفسیر المیزان، ج 16، ص 13) می‌نویسد: «این روایات فراوان است و بر هفتاد حدیث افزون می‌شود. روایاتی که در این باره از طریق اهل سنت آمده است بر روایاتی که از این دست از طریق شیعه رسیده فزونی دارد. اهل سنت آن را از طرق فراوان از: ام‌سلمه، عایشه، ابوسعید خدری، سعدابن ابی وقاص و اثله ابن‌اسقع، ابوالحمرا، ابن‌عباس، ثوبان غلام پیامبر(ص) عبدالله ابن‌جعفر، علی و حسن ابن‌علی(علیهم‌السلام) روایت کرده‌اند، که نزدیک به چهل طریق می‌شود. شیعه آن را از علی، سجاد، باقر، صادق و رضا (علیهم‌السلام)، ام‌سلمه، ابوذر، ابولیلی، ابوالاسود دوئلی، عمرو ابن‌میمون اودی، و سعدابن ابی‌وقاص از چند طریق روایت کرده‌اند و حاصل آن این است که زنان پیامبر شامل اهل‌البیت نمی‌شوند.