۱۲۵۹ - مهدی یوسفیان : زمینه‌های بهره‌گیری از رحــمت خداونـدی ۱۴۰۳/۰۵/۱۲
زمینه‌های بهره‌گیری از رحــمت خداونـدی
۱۴۰۳/۰۵/۱۲
مهدی یوسفیان
رحمت در لغت به معنای نرمی و نرمخویی است که نیکی کردن به مورد رحمت را اقتضا می‌کند و گاهی به معنی مهربانی و نرم دلی به طور مجرد و گاهی در معنای احسان و نیکی کردن که مجرد از رقت است به کار می‌رود.
در آیات قرآن، هر گاه خداوند با این واژه وصف شود، چیزی جز احسان مجرد و بدون رقت و رحم دلی نیست. این معنا در قرآن به وسیله واژه روح نیز بیان می‌شود. بنابراین واژگان روح و رحم گاه در یک معنای نزدیک به هم در قرآن به کار رفته است. با این همه نمی‌توان از تفاوت‌های لطیف و نکته‌های ظریف به کارگیری دو واژه چشم‌پوشی کرد.
رحمت خداوند شامل رحمت رحمانی و رحمت رحیمی است که رحمت در شکل رحمانیت آن به همه موجودات می‌رسد و هیچ موجودی بیرون از بهره مندی از رحمت رحمانی الهی نمی‌باشد؛ زیرا بی‌رحمت رحمانی هرگز هیچ موجودی آفریده نمی‌شد و در موجودیت خود باقی نمی‌ماند. از این رو همگان از کافر و مؤمن از رحمت رحمانی بهره می‌برند. اما رحمت رحیمی، رحمتی اختصاصی است که شامل همه انسان‌ها نمی‌شود و برای برخورداری از آن باید شرایطی را ایجاد کرد.
البته از آنجا که رحمت رحمانی نیز مراتب و درجات متعدد و متنوعی دارد، بهره مندی از کف رحمت رحمانی برای همگان امری طبیعی است ولی
بهره‌مندی از سطح بالای آن نیازمند ایجاد شرایط و مقتضیاتی است.نویسنده در این نوشتار کوتاه به زمینه‌ها و موانع بهره مندی از رحمت رحمانی و رحیمی اشاره کرده است.
***
جلوه‌هایی از رحمت الهی
بی گمان رحمت الهی، نخستین تجلی ذات الهی پس از تجلی حیات با لوازمش می‌باشد؛ زیرا بی‌جلوه‌گری رحمت هرگز چیزی آفریده نمی‌شد. (انعام آیه 12 و فرقان آیه 59 و نبا آیه 37)از این رو خداوند می‌فرماید که رحمت الهی بر غضبش سبقت جسته است. سبقت جویی رحمت بر غضب الهی به معنای تحقق بخشی و ایجاد هر موجودی است. این معنا را می‌توان از آیه 119 سوره هود به دست آورد که در آن با اشاره به علت خلقت انسان می‌فرماید که خداوند براساس رحمت انسان را آفریده است. (مجمع البیان، ج 5 و 6، ص 311)
خلقت آسمان و قرار گرفتن آن در بالای سر انسان (الرحمن آیات 1 تا 10) و خلقت زمین و بهره مندی انسان از آن (همان ) در کنار خلقت انسان به‌ویژه از گل خشک و تبدیل شدن آن به همانند سفالی محکم و استوار (الرحمن آیات 1 تا 14) و نیز خلقت جنیان از شراره‌های آتش (الرحمن آیات 1 تا 15)همه جلوه‌هایی از رحمت رحمانی الهی است؛ زیرا در این آیات همه این امور به رحمت رحمانی الهی نسبت داده شده و همگی خبر برای مبتدای الرحمن می‌باشد.(التحریر و التنویر، چ 13، ص 232 و 241 و 245)
آیه 5 سوره طه، حاکمیت و اصالت رحمت الهی در نظام آفرینش را مطرح می‌کند که خود بیانگر اهمیت و ارزش رحمت در نظام هستی می‌باشد. علامه طباطبایی در این باره می‌نویسد: گزینش عنوان رحمان، هنگام وصف خداوند به فرمانروایی جهان، بیانگر این معناست که تدبیر جهان بر اساس رحمت الهی انجام می‌پذیرد.(المیزان، ج 14، ص 121)
همین جلوه‌گری رحمت الهی پیش از هر نام دیگر، موجب شده است که رحمت خداوندی بر غضب و عذاب هلاکی وی مقدم شود، چنان‌که آیات 147 سوره انعام، 49 و 50 سوره حجر و 57 سوره اسراء بر این مطلب تاکید کرده است.
رحمت الهی جلوه‌گری‌های بسیار در هستی به‌ویژه در زندگی بشر دارد که در این‌جا به برخی از جلوه‌های رحمت الهی اشاره می‌شود.
خداوند در آیه 48 و 50 سوره روم از جمله جلوه‌های رحمت الهی را زنده کردن زمین با رویاندن گیاهان و به ثمر نشستن درختان میوه می‌داند و از مردمان می‌خواهد تا در این مسئله تفکر کنند و دریابند که چرا باید خداوند یکتا را بپرسند و از وی یاری جویند و امید به وی داشته باشند.
برافراشتگی آسمان نیز از دیگر جلوه‌های رحمت عام و گسترده خداوندی است که همه موجودات هستی از آن برخوردار می‌باشند.(الرحمن، آیات 1 تا 7)
در همین رابطه می‌توان به باران و ریزش آب از آسمان (اعراف آیه 57 و فرقان آیه 48 و نمل آیه 63 و شوری آیه 28) آفرینش چارپایان در جهت بهره مندی انسان (نحل آیه 5 و 7) حفاظت از زمین و امنیت بخشی به آن و جلوگیری از برخورد کرات و سیارات و اجرام دیگر آسمانی با زمین (حج آیه 65) ایجاد رزق و تقسیم آن بین همه موجودات هستی به‌ویژه انسان (زخرف آیه 32) و ده‌ها امر طبیعی و نعمت‌های عامی که انسان و دیگر موجودات از آن بهره‌مند می‌شوند، به عنوان جلوه‌های رحمت رحمانی خداوند در هستی اشاره کرد.
افزون بر این برای رحمت رحمانی و نیز رحیمی خداوند در همین دنیا برای انسان می‌توان جلوه‌های بسیاری در حوزه تکوین و تشریع برشمرد که به برخی از آنها به صورت اجمالی اشاره می‌شود. مسلما مجموعه جلوه‌های رحمت رحمانی و رحیمی خداوند در حوزه‌های تکوینی و تشریعی بیش از آن است که در یک نوشتار کوتاه بشود به آنها پرداخت. ولی برای تبیین مطلب جلوه‌های الهی را به دو شکل رحمت تکوینی و تشریعی در ادامه بحث مورد اشاره قرار می‌دهیم.
جلوه‌هایی از رحمت تکوینی
رحمت تکوینی الهی، همه امور و موضوعاتی است که انسان در زندگی خود بدان نیازمند است. از این رو می‌توان به خلقت شب که بستر سکون و آرامش انسان را فراهم می‌آورد، به عنوان یکی از جلوه‌های رحمت تکوینی اشاره کرد. (قصص،آیه 73 )
در همین رابطه حرکت منظم خورشید و ماه (الرحمان آیات 1 تا 5)، نظم و اتقان آسمان‌ها و عدم وجود اختلاف در آنها و هماهنگی میان آنها(ملک آیه 3) توانایی بیان و یادگیری علوم از راه نطق، نوشتن،خط، قدرت فهم و نیز تفهیم و تفهم (الرحمن آیات 1 تا 4)حفظ جان مؤمنان به روش‌های مختلف (فتح آیه 25 و المیزان، ج 18، ص 288) حرکت کشتی‌ها بر روی آب در رودها و دریاها(اسراء آیه 66 و حج آیه 65) حفاظت زمین ازهرگونه آسیب (حج آیه 65) تسخیر موجودات زمین به دست انسان (حج آیه 65) بارش باران (اعراف آیه 57 و فرقان آیه 48) و خلقت چارپایان و بهره‌مندی انسان از آنها در راستای تغذیه و حمل‌ونقل و امور دیگر(نحل آیات 5 و 7) و نیز توانایی انسان در بهره‌گیری از ابزارها و قانون سنجش و محاسبه (الرحمن آیات 1 تا 7) را می‌توان در راستای تبیین جلوه‌هایی از رحمت رحمانی خداوند در حوزه امور تکوینی بر شمرد که انسان‌ها از آن برخوردارند.
جلوه‌های رحمت تشریعی
با این همه خداوند به انسان به عنوان خلیفه خویش در زمین توجه خاصی داشته است که به دوشکل رحمت رحمانی و عام و رحمت رحیمی و خاص در امور تشریعی جلوه‌گری می‌کند. خدا به انسان این توان را بخشیده است تا نسبت به خود و جهان شناختی به دست آورد و با اراده و اختیار خویش کفرو ایمان را برگزیند. هر چند که ایمان و توانایی شناخت و همچنین حرکت در مسیر علم و برخورداری از اراده و اختیار و انتخاب در حوزه امور تکوینی قرار می‌گیرد ولی ناظر به امر تشریعی است. انسان از قابلیت شناختی و ایمان خویش می‌تواند بهره گیرد و نسبت به قیامت و رستاخیز ایمان بیاورد.(انعام آیه 154) چنین ایمانی می‌تواند جلوه‌ای از رحمت تشریعی خداوند را بر وی بگشاید وشخص به اسلام در آید و از هدایت‌های خاص و عام پیامبران(دخان آیه 5 و 6) به‌ویژه پیامبراسلام بهره مند شود.(جاثیه آیه 18 و 20)، تزکیه و طهارت مردمان (نور آیه 21) تعلیمات و تذکرات و پندهای خداوند (قصص آیه 43 و 46) اینها همه نشانه‌هایی از رحمت تکوینی مرتبط با رحمت تشریعی خداوند در حق انسان‌هاست که در این آیه و آیات دیگر به آن توجه داده شده است.
در حقیقت خارج کردن از ظلمت‌ها و هدایت به نور از آثار رحمت الهی وجلوه‌ای از رحمانیت او می‌باشد که در آیه 9 سوره حدید به آن اشاره شده است.
در حوزه تشریعی می‌توان به آسانی احکام (بقره آیه 173 و 178 و 181 و 182 و نساء آیات 25 و 28)، انعطاف پذیری احکام و تکالیف دینی (بقره آیه 173 و مائده آیه 3 و انعام آیه 145 و نحل آیه 115) میانه‌روی و قرار دادن اسلام درآن (بقره آیه 143)، مهلت‌دهی به جوامع و اجتناب از نابودی مردمان کافر و بی‌ایمان (انعام آیات 129 تا 133)، مهلت بخشی به اشاعه‌دهندگان فحشا و منکر و نیز منافقان به منظور توبه و اصلاح خویش (نور آیات 19 و 21 احزاب آیه 24)، انذار خلق از سوی پیامبران (قصص آیه 46)، تشریع حجاب و پوشش مناسب برای زنان (احزاب آیه 59) و تشریع بسیاری از احکام چون تشریع لعان برای اثبات ادعای زنان به وسیله شوهر و دفاع زن از خود با همین روش (نور آیات 6 تا 10) تشریع قبله و تغییر آن از بیت‌المقدس به سوی کعبه و مسجدالحرام (بقره آیه 143 و 144) تعلیم کتب آسمانی از تورات و انجیل و قرآن (انعام آیه 154 و هود آیه 17 و الرحمن آیات 1 و 2)، حلیت تجارت سالم همراه با رضایت طرفین بی‌هیچ‌گونه سختی و شرایط دشوار(نساء آیه 29)، حلیت غنایم جنگی (انفال آیه 69) حمایت از خانواده (انبیا آیات 83 و 84 و ص آیات 41 و 43) و نیز حمایت از یتیمان (کهف آیه 82)، سقوط حد از محاربان مفسد در صورت توبه پیش از دستیابی به آنها (مائده آیه 33 و 34)، معافیت از جهاد برای افراد ضعیف و بیمار و تهیدست (توبه آیه 91) و مغفرت و توبه(آل عمران آیه 31 و احزاب آیه 5) به عنوان نمونه‌هایی از جلوه‌گری رحمت الهی در زندگی بشر اشاره کرد.
همچنین رشد و بالندگی اهل ایمان (نور آیه 21) رفع کینه‌ها و تزکیه قلب‌های مؤمنان از بدخواهی نسبت به یکدیگر(حشر آیه 10) رفع گناه اصلاح وصیت‌های ناعادلانه میت (بقره آیه 182) ایجاد سرور و شادی حقیقی در جان آدمی (یونس آیه 58 و روم آیه 36) خوشنامی و بلند آوازگی (مریم آیه 50) تبدیل بدی‌ها به خوبی‌ها به وسیله توبه (فرقان آیه 68 و 69) تبدیل قصاص به دیه (بقره آیه 178) تحریم قتل نفس
و خودکشی (نساء‌آیه 29) تحریم قذف و تهمت ناروا به مردان و زنان پاکدامن (نور آیه 4 و 10) از دیگر جلوه‌های رحمت خداوندی است.
زمینه‌های رحمت
برخی از رحمت‌های الهی در حوزه‌های تکوینی و تشریعی از مصادیق رحمت عام و همگانی خداوند است که از آن به رحمت رحمانی تعبیر می‌شود. اما برای دستیابی به رحمت‌های خاص که از آن به رحمت رحیمی یاد می‌شود، باید شرایط و بستری مناسب فراهم آورد. در این‌جا به برخی از شرایطی که در آیات قرآن بر آن تاکید شده اشاره می‌شود.
از مهم‌ترین و اساسی‌ترین زمینه‌های برخورداری از رحمت رحیمی می‌توان به ایمان (بقره آیه 218 و نساء‌آیه 29) و اطاعت از خدا(آل عمران آیه 132 و توبه آیه 71 و حجرات آیه 14) و اطاعت از پیامبر اکرم (ص) (آل عمران آیات31 و 32 و توبه آیه 71 و 117 ) اشاره کرد.
قرآن دوری از تجسس در عیوب و کاستی‌های مؤمنان (حجرات آیه 12) و بدگمانی نسبت به یکدیگر(همان ) دوری از بدگویی در غیاب یکدیگر(همان ) و استغفار و توبه (بقره آیه 199 و نساء آیات 106 و 110) را از جمله عللی بر می‌شمارد که زمینه مناسبی برای رحمت رحیمی فراهم می‌آورد.
ادب و مراعات آن در هر حال به‌ویژه در ملاقات با پیامبر(ص) و اولیای الهی (حجر آیات 4 و 5) و استماع قرآن (اعراف آیه 204) و اصلاح مفاسد (بقره آیه 160) و صلح و سازش همراه با رعایت تقوا در محیط خانواده و به‌ویژه با داشتن چند همسر (نساء‌آیه 129) و اصلاح وصیت ناعادلانه از جانب وصی و آشتی بین وارثان (بقره آیه 182) و اصلاح و جبران گذشته از جانب مرتدان (آل عمران آیات 86 و 89) و اصلاح ذات البین (حجرات آیه 10) و استرجاع صابران هنگام مصیبت (بقره آیه 155 و157) و اعتراف به گناهان در پیشگاه احدیت و استغفار و توبه از آن (توبه آیه 102) از دیگر اموری است که به عنوان زمینه‌های رحمت رحیمی در آیات قرآن بر آن تاکید شده است.
اگر بخواهیم همه مواردی که زمینه‌ساز این مهم است بر شماریم باید بیش از ده‌ها بلکه صدها مورد را بر شمرد که خداوند به صراحت در آیات به عنوان زمینه‌های رحمت رحیمی بدان اشاره کرده است.
در یک کلمه می‌توان گفت ایمان واقعی و حقیقی و اطاعت محض از آموزه‌های قرآن و سنت بهترین زمینه‌ساز برای دستیابی به رحمت رحیمی است که در قرآن به آن اشاره شده است.
موانع رحمت
در این‌جا به برخی از موانع رحمت رحیمی و رحمت رحمانی اشاره می‌شود. قرآن در آیه 226 سوره بقره استمرار سوگند بر ترک‌آمیزش با همسر را مانع بهره‌مندی از رحمت خاص خداوند بر می‌شمارد و تاکید می‌کند که برای دستیابی به رحمت رحیمی باید شخص، حقوق همسری را به طور کامل رعایت کند و سوگند خود را استمرار نبخشد. از دیگر علل محرومیت از رحمت رحمانی و رحیمی اشاعه فحشاء در میان مردمان و مؤمنان است که آیه 19 و 20 سوره نور بر آن تاکید می‌کند.
انتظار حوادث ناگوار برای مؤمنان از سوی منافقان و بیماردلان(حدید آیات 13 و 14) انتظار مرگ پیامبر(همان) و بی‌ایمانی نسبت به خدا و پیامبر(اعراف آیه 72) پیروی از شیطان (نور آیه 21) پیروی کورکورانه از نیاکان (اعراف آیات 65 تا 72) شایعه‌پراکنی (نور آیات11 تا 16) و فساد و تباهی (اعراف آیه 56) و کتمان حق و یا حقایق آسمانی (بقره آیه 159 و 160) و گناه (بقره آیه 286) از جمله موانعی است که خداوند در این آیات اشاره کرده است.می‌توان در یک کلمه گفت که موانع رحمت عام و خاص همان اموری است که به عنوان کفر، شرک، نفاق، ظلم، فسق و فجور از آنها یاد می‌شود.