۱۳۶۱ - (پاسخ به شبهات ): ریشه‌های تنبلی در عبادات ۱۴۰۳/۰۹/۲۱
(پاسخ به شبهات ):
ریشه‌های تنبلی در عبادات
۱۴۰۳/۰۹/۲۱
شبهه:چرا گاهي‌اوقات در مقابل عبادات تنبل‌‌هستيم؟ برای رفع این مشکل چه کار باید کرد؟
پاسخ: تنبلي، تن پروری و یا سستی يكي از آسیب‌های اخلاقي و انساني است كه آثار و نتیجه‌اش همچون كوتاهي و ضعف همت است. افراد تنبل و تن آسا، معمولاً از همت پاييني برخوردارند که همين امر زمینه ساز مشکلات مادي و معنوي براي آنها خواهد بود. در آموزه‌های ديني ما نيز به مسئله تنبلي و اهمال‌کاری توجه خاصي شده است. امام باقر(ع) می‌فرماید: « اَلْكَسَلُ يَضُرُّ بِالدِّينِ وَ اَلدُّنْيَا؛ تنبلى به دين و دنيا زيان مى‌زند.»(1)
تنبل کیست؟
تنبل در لغت به شخصی گفته می‌شود که میل به کار نداشته باشد و از کار کردن‌گریزان باشد.(2) در اصطلاح علم اخلاق، به هر نوع بی‌میلی به کار، تنبلی گفته نمی‌شود، چون ممکن است در برخی از موارد، علت بی‌میلی و‌گریز از کار، ضعف و مشکلات جسمی و یا بیماری باشد. همچنین در برخی از موارد، اهمیت نداشتن یک موضوع خاص در اعتقاد شخصی، سبب بی‌رغبتی آن شخص برای انجام یک کاری است، به‌طوری‌که اگر اهمیت موضوعی برایش مشخص شود، با چابکی و نشاط انجامش می‌دهد و همه جوانب کار را نیز رعایت می‌کند. از این‌رو در علوم تربیتی به کسی تنبل اطلاق می‌شود که شخص بدون داشتن کوچک‌ترین ضعف جسمانی، مهم‌ترین کارهای خود را به تأخیر انداخته یا با اکراه و اجبار انجام می‌دهد.(3)
نکوهش تنبلی
در برخی از آیات قرآن از تن پروری، کسالت و تنبلی خصوصا در کارهای نیک، در راه عبادت و بندگی خداوند، به بدی و زشتی یاد شده است. چنان‌که در دو آیه از آیات قرآن از واژه «کُسالی» در وصفی از اوصاف منافقین استفاده شده است.(4)
عوامل تنبلی
از جمله موضوعات فراگیر و رایج در بین اکثر مسلمانان، کسالت و تنبلی در به جا آوردن اعمال عبادی، خصوصا نماز است. این در حالی است که اسلام سستی، تنبلی را مطلقا رد کرده و در انجام اعمال عبادی خواستار نشاط جسمی و روحی است. تا جایی که در امور مستحبی نیز خواستار انجام آن با شور و نشاط است. لذا در روایات توصیه شده که مستحبات را در هنگام شوق و رغبت قلبی انجام دهید و در مقابل، از نمازها و یا دعاهای طولانی که باعث خستگی و کسالت روحی می‌شود، دوری کنید.(5)
برخی از عوامل تنبلی و کسالت عبارتند از:
1. عدم معرفت کامل به خداوند: صرف نظر از تفاوت‌های کمی اعمال عبادی که گاه میان اعمال عبادی مردم به چشم می‌خورد، کیفیت عبادت بر اساس میزان شناخت و معرفت افراد نسبت به معبود تفاوت پیدا می‌کند. به عبارتی؛ چگونگی و چرایی عبادات، رابطه مستقیمی با معرفت و شناخت عبادت‌کننده دارد. هر چه معرفت و شناخت فرد نسبت حق تعالی بیشتر باشد، بهره‌مندی و احساس لذت از عبادت نیز افزونتر می‌باشد. همچنین هر چه معرفت و شناخت کمتر باشد، احساس لذت نیز به نسبت کمتر خواهد بود که نتیجه‌اش کسلی و تنبلی در عبادت می‌شود.
2. عدم اطلاع از آثار عبادت: عدم اطلاع از آثار فردی و اجتماعی عبادت تاثیر بسزایی در عدم نشاط و تنبلی در عبادت دارد؛ چون عدم آشنایی به حقیقت عبادت، منجر به بی‌اهمیتی، احساس نیاز نکردن، کاهلی و ترک عبادت می‌شود؛ ازاین‌رو پیامبر اکرم (صلی‌الله علیه و آله) برترین عابد را کسی می‌داند که براثر آگاهی از آثار عبادت به انجام آن میپردازد؛ چنان‌که می‌فرماید:
« أَفْضَلُ اَلنَّاسِ مَنْ عَشِقَ اَلْعِبَادَةَ فَعَانَقَهَا وَ أَحَبَّهَا بِقَلْبِهِ وَ بَاشَرَهَا بِجَسَدِهِ وَ تَفَرَّغَ لَهَا فَهُوَ لاَ يُبَالِي عَلَى مَا أَصْبَحَ مِنَ اَلدُّنْيَا عَلَى عُسْرٍ أَمْ عَلَى يُسْرٍ؛(6) بهترین مردم کسی است که عاشق عبادت شود، با عبادت یکی شود و آن را از عمق دل دوست بدارد و با تن خود انجام دهد و برای آن ازکارهای دیگر خارج شود. چنین شخصی نمی‌ترسد که زندگی دنیایش به سختی می‌گذرد یا به آسانی.»
3. گناه: یکی از مهم‌ترین موانع معرفت انسان نسبت به حق تعالی گناه است که بر عقل و فطرت تأثیر گذاشته و سبب انحراف از حق می‌شود. این انحراف باعث می‌شود که لذت عبادات ومناجات از انسان گرفته شود. لذا انسان باید نسبت به اين مسئله بسيار حساس باشد و اگر كسي بيميلي و تنبلی نسبت به اعمال عبادي [همچون نماز و ادعيه] در وي طولاني شده، اين امر نشانگر بروز مشكلي در زواياي وجودي او هست كه چه‌بسا به‌وسیلۀ گناه و مبتلا شدن به قساوت قلب در او ایجاد شده است. امام صادق )ع می‌فرماید: « إِنَّ اَلرَّجُلَ يُذْنِبُ اَلذَّنْبَ فَيُحْرَمُ صَلاَةَ اَللَّيْلِ وَ إِنَّ اَلْعَمَلَ اَلسَّيِّئَ أَسْرَعُ فِي صَاحِبِهِ مِنَ اَلسِّكِّينِ فِي اَللَّحْمِ؛(7) همانا شخص گناهى مرتكب مى‌شود و بر اثر آن از نماز شب محروم مى‌شود و تأثير كار بد در صاحبش از تأثير كارد در گوشت زودتر است.»
4 . عادت به تن‌پروری: عادت به سستی، تنبلی و تن پروری باعث می‌شود تا افراد نسبت به تمام مسائل زندگی(خصوصا مسائل عبادی) بی‌اهمیت و بی‌مسئولیت شوند.
5. اتفاقات و حوادث زندگی: برخي اوقات از دست دادن حالات معنوي و کاهلی در انجام عبادت، نتيجه برخي از حوادث، پیشامدها و مصایب زندگی است. مثل؛ بیکاری، مشکلات مالی، از دست دادن عزیزان، شكست در بعضى از امورات زندگى و... هر يك از اين عوامل ميتواند در حالات معنوي انسان تأثيرگذار باشد و گاهي موجب كاهش حالات معنوي در انسان شود.
6. خستگی زیاد: باید توجه داشت که انسان همواره ازلحاظ روحي داراي آمادگي نیست؛ بلكه گاهي اوقات در حال نشاط و آمادگي معنوي است و گاهي اوقات هم آمادگي و نشاط لازم را ندارد كه در اين صورت بر اساس تعاليم دینی‌مان توصیه شده در زمانی كه انسان آمادگي و نشاط كافي جهت انجام اعمال عبادي را ندارد، خيلي به خود فشار نياورد و فقط واجبات را انجام دهد، تا اين كار موجب نفرت و بي‌حوصلگي نسبت به انجام اعمال عبادي نشود. (8)
همچنین عوامل دیگری نیز در این‌باره تاثیرگذار است مثل: فشارهای والدین یا دیگران، وجود پرسش‌ها و شبهات پاسخ داده نشده، ضعف پایه‌های دینی و ایمانی، ناامیدی و احساس و تخیل دوری از خدا، دوستی با افراد بی‌نماز.
راهکارهای مهم برای رفع تنبلی در عبادت:
راهکارهای ذیل می‌تواند در درمان سستی و تتبلی در عبادت راهگشا باشد، ازجمله:
1. محکم کردن رابطه باخدای متعال از راه قرائت قرآن و از روی اندیشه و تدبر و به یادآوردن عظمت خداوند متعال با اندیشه در عظمت کتابش و تفکر در بزرگی نام‌ها و صفات و افعال او.
2. شناخت كافي از آثار و فواید عبادت: مطالعه کتاب‌هایی که درباره آثار و فواید عبادات خصوصا نماز به نگارش در آمده، می‌تواند انگیزه بخش باشد.
3. رفع موانع: سستی در عبادات مبتني بر موانعی است كه بايد از آنها پرهيز شود. دنياگرايي، ندادن زكات، تكبر، خوردن حرام، آشاميدن شراب، حسد و... از عوامل و موانع تأثيرگذار در ترك و تنبلی در عبادات
است.
4. توبه: يكي از عوامل مهم تأثيرگذار در گناه زدایی، توبه است. توبه كه نوعي بازگشت و دگرگوني است، سبب مي‌شود كه قلب انسان صفا بگیرد و بار ديگر معنويت در آن تجلي نموده، از گناه جلوگيري شود.
5. ياري جویی از خداوند: انجام عبادت، به ویژه نماز خواندن توفيق از طرف خداوند را مي‌طلبد و خداوند باید این توفیق را به ما عنایت کند. شايد بر همين اساس معصومان(ع) و بزرگان دين از خدا مي‌خواستند كه به آنان توفيق عبادت دهد. در دعاي حضرت مهدي (عج) آمده است: «اللّهم ارزقنا توفيق الطاعة...»(9) كه يكي از مصاديق بارز طاعت، عبادت است.
6. دوستی با افراد صالح: رسول خدا (صلی الله علیه وآله) درباره معیار‌های دوست خوب فرموده است: حواریون ازعیسی(ع) پرسیدند:ای روح اللّه! با چه کسانی همنشین باشیم؟ فرمود: باکسی که دیدن او شما را به یاد خدا اندازد و سخنانش بر علم شما بیفزاید و رفتارش شمارا به کار نیک ترغیب و تشویق کند ».(10)
7. توجه و رسیدگی به آسایش جسم و بهره‌گیری از غذای خوب و سالم و پرهیز از اسراف و پرخوری؛ زیرا این توجه و اهتمام مایه نشاط و شادابی جسم گردیده و سبب سرزندگی و توانمندی تن خواهد شد.
8. برنامه‌ریزی: براي تمام فعاليتهاي شبانه‌روزی در طول هفته از يك برنامه مدون و متناسب به تواناييهاي خود بهره جسته و سعي كنيد طبق برنامه مدون به انجام كارها و فعاليتهاي مختلف تحصيلي و غيره بپردازيد.
نتیجه:
کسالت يا تنبلي يكي از آسیب‌های اخلاقي و انساني است که موجب آسیب‌های دنیایی و اخروی می‌شود. یکی از مهم‌ترین علت‌های سستی، عدم معرفت و شناخت نسبت به خدا و همچنین آثار عبادات است، لذا برای لذت بردن از عبادت باید به عظمت و کبریایی حضرت حق، به‌اندازه معرفت و شناخت و ظرفیت خود پی ببریم و درراه کسب این معرفت، مطالعه و تفکر کرده، با توبه از گناهان و برنامه‌ریزی مناسب، وضعیت را بهبود بخشیم.
منابع جهت مطالعه بیشتر:
۱. اسرار الصلاهًْ يا پرواز در ملكوت، روح‌الله خمینی (ترجمه احمد فهري).
۲. پرتوي از اسرار نماز، محسن قرائتي.
۳. صلوه الخاشعين، عبدالحسین دستغيب.
پی‌نوشت‌ها:
1. مجلسي، محمدباقر، بحار الأنوار، بيروت، مؤسسه الوفاء، چ دوم، 1403 ق، ج 78، ص 180.
2. عمید، حسن، فرهنگ عمید، تهران، انتشارات امیرکبیر، ۱۳۸۱، ج ۱، ص ۶۲۱؛ معین، محمد، فرهنگ فارسی، تهران، انتشارات امیرکبیر، ۱۳۸۴، ج ۱، ص ۱۱۴۷.
3. مدرّس، محمدباقر، خرد و سپاه او، تهران، انتشارات کلینی، ۱۳۷۱، ج ۳، ص ۲۶۹.
4. توبه، آیه 54 و نساء،آیه 142.
5. شیخ رضی، نهج‌البلاغه، حکمت 184 و حکمت271.
6. کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، محقق، مصحح، غفاری، علی‌اکبر، آخوندی، محمد، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1365 ش، ج۲، ص ۸3.
7. همان، ص ۲۷۲، حدیث ۱۶.
8. ابن ابی الحدید، شرح نهج‌البلاغه، قم، مکتبة آیة الله المرعشي النجفي(ره)، بی‌تا، ج19، ص 219.
9. مفاتیح‌الجنان، حاج شيخ عباس قمي، انتشارات اسوه، دعاي حضرت مهدي (عج).
10. کلینی، محمد بن یعقوب، پیشین، ج ۱، ص ۳۹.