ریزش خواص در حکومت علوی(۸)
تقوی، زهد و پرهیزگاری ویژگی یاران برجسته پیامبر (ص)
حجت‌الاسلام دکتر جواد سلیمانی
ح. صحابگی پيامبر(صلي الله عليه و آله)
مسئله پیوند و ارتباط با نبی اکرم(ص) چندی بعد معنای وسیع‌تری پیدا کرد و شامل تمام اصحاب شد، حتی کسانی که بعد از پذيرش اسلام تنها یکبار آن بزرگوار را مشاهده کرده بودند، جزء اصحاب رسول الله(ص) به حساب آمدند، و بر سایر مسلمانان برتری داده شدند، به طوری که برخی قائل شدند: «نفس رؤیت رسول خدا(ص) موجب می‌شود شخص از اصحاب شمرده شود و همه اصحاب عادل هستند».
بدین ترتیب همه اصحاب به خصوص کساني که ويژگي‌هاي فوق را احراز کرده بودند. جزء خواص جامعه اسلامی به حساب آمده و در مسائل مهم اجتماعی تنها اصحاب مدینه بودند که برای کل جهان اسلام تصمیم می‌گرفتند، تصميم‌گيريهاي مهم مانند انتخاب خلیفه، جنگ و صلح به دست اصحاب بود، بطور خلاصه باید گفت پس از رسول خدا(ص) و گسترش جهان اسلام، روزبروز بر درجه نفوذ و اهمیت اصحاب افزوده شد و موقعیت اجتماعی آنان بهتر و والاتر گردید، به طوری که بعدها رؤیت خود اصحاب پیامبر نیز جزء افتخارات افراد محسوب شد و کسانی که اصحاب رسول خدا(ص) را دیده بودند، تحت عنوان «تابعین» از شخصیت‌های مفتخر و ممتاز جامعه اسلامی به حساب مي‌آمدند، اما تذکر این نکته بجاست که گرچه همه اصحاب در مقیاس مسلمانان کل جهان اسلام آن روز، جزء خواص شمرده شده و از نفوذ افزون‌تری برخوردار بودند، ولی وقتی در میان خودشان باز می‌گردیم می‌بینیم برخی از اصحاب نسبت به سایرین از ویژگی و خصوصیت و درخشش و نفوذ بیشتری برخوردار بودند به طوری که سایر اصحاب را خط می‌دادند و اندیشه و افکار و مواضع اجتماعی و سیاسی و اقتصادی‌شان بر جهت‌گیری سایر اصحاب تأثیر بسزایی داشت، در حقیقت خاص‌الخواص همین تعداد اندک بودند که نه تنها آرائشان در جهت‌گیری اصحاب مؤثر بوده، بلکه در تمام جهان اسلام نفوذ داشت.
این افراد همان خواصي هستند که ما در بحث خویش به دنبال آنان می‌گردیم و می‌خواهیم نقش آنها را در تحولات پس از رحلت رسول خدا(ص) بررسي کنیم.
خ. دارندگان علوم و معارف اسلامي
با ظهور اسلام علوم و معارف بلندی وارد جامعة عرب شده بود، قرآن دریای بیکرانی از علم و دانش و عرفان را در خود جای داده بود. احادیث و روایات و حکمت‌های گرانبهای رسول اکرم(ص) مائده‌ای بس رنگین برای تغذیه علمی مسلمانان فراهم ساخته بود، ازاینرو، برخی در سایه آموختن و تعلیم قرآن، دارای فضل و برتری خاصی شدند، برخی به خاطر تفقه و فقاهتشان در دین و استنباط احکام شرعی به عنوان فقیه و عالم دین مورد احترام و صاحب نفوذ شدند، افرادی چون عبدالله بن مسعود از این دست افراد بودند، برخی در باب معرفتی و عرفان اسلامی رشد کردند که جناب سلمان پس از معصومین(علیهم‌السلام) شخصیت ممتاز این صحنه به شمار می‌آمد.
عده‌ای هم به خاطر سپردن آیات و روایات در سینه‌شان به عنوان حُفّاظ و ضبط کنندگان وحی و احادیث دارای برجستگی شدند، برخی در زمینه قضاوت کار کردند و در احکام حقوقی اسلام تخصص پیدا کرده و به عنوان قاضی در شهرها گمارده شدند، ازاینرو، یکی از بسترهای نفوذ افرادی چون سلمان، ابوذر، ابن عباس، زید بن ثابت، همین مسئله علم و دانش و معرفت‌شان بوده است، البته نباید فراموش شود که بسیاری از این افراد علاوه بر مزیّن بودن به علوم دینی، مرد عمل هم بودند و اساساً عمل و تقوایشان خود یک عامل بسیار مهمی در جلب احترام و تجلیل اجتماع از آنان می‌شد، مثلاً عظمت و درخشش اجتماعی اشخاصی چون سلمان و ابوذر و مقداد و عمار و عبدالله بن مسعود علاوه بر سایر کمالاتشان مسئله تقوی و پرهیزگاری و زهد و پارسایی‌شان بود.
د. تجليل قرآن
از همه اینها مهم‌تر قرآن مجید از پاره‌ای از افراد و گروه‌ها یاد کرده بود و در پاره‌ای از موارد از ایثار و گذشت‌شان تجلیل نموده بود، این مسئله موجب شد که این افراد و گروه‌ها در میان مردم شهرت خاصی پیدا کنند و مورد احترام جامعه قرار گرفته و سخنشان خریدار پیدا کند، مثلاً در سوره توبه از مهاجرین و انصار اولیه و تابعین تحلیل شده و به آنها وعده بهشت داده شد.
یا در سوره حشر مهاجران را به خاطر پاکبازی در گذشتن از مال و منال و ترک شهرهایشان در راه خدا و رسولش، مورد ستایش قرار داد و آنان را صادق خواند و از انصار به خاطر محبتشان نسبت به مهاجرین و بخشیدن اموالشان به مهاجرین مدح فرمود.
ازاینرو، آیات قرآن کریم خود یک عامل بسیار مهمی برای شکل‌گیری خواص و پدید آمدن شخصیت‌های بانفوذ در میان امّت اسلامی گردید، مثلاً محمد بن ابی‌بکر پیش از جنگ صفین در نامه‌ای به معاویه برای اثبات حقانیت علی(ع) چنین نگاشت: شاهد حقانیت علی علاوه بر فضل و دانش مبین و سابقه دیرینه‌اش یارانی از مهاجر و انصارند که برتریشان در قرآن یاد شده و خداوند ثنایشان کرده است.
البته برخی از این آیات سوءاستفاده کردند و همه اصحاب حتی معاویة بن ابی‌سفیان را هم به عنوان خواص متدین و عادل معرفی کردند.
عامل دیگری که زمینه شکل‌گیری خواص را فراهم کرد، مسئله تبلیغات دروغین و شخصیت تراشی کاذب بود، یعنی برخی از افراد فرصت طلب و سودجو برای کسب قدرت و جاه و مقام و مال و منال، تلاش کردند بعضی از اصحاب کم ارزش و بی‌اهمیت و گمنام را با تبلیغات مسموم بزرگ جلوه دهند، آنها می‌خواستند به این وسیله برتری و فضیلت یاران بزرگ و گرانقدر رسول‌خدا(ص) چون امام علی(ع)، حسن و حسين(عليهما السلام) و سلمان و ابوذر و مقداد و عمار را تحت الشعاع قرار دهند، ازاینرو، احادیثی از زبان رسول خدا(ص) در مدح و فضیلت برخی از اصحاب کم‌مایه و سست عنصر جعل می‌کردند و در میان مسلمانان منتشر می‌کردند. مثلاً یکی از شخصیت‌هایی که خیلی تلاش کردند تا او را بزرگ کنند، ابو عبیده جرّاح بود. وی در ماجرای سقیفه در انحراف خلافت از علی(ع) نقش بسیار مهمی ايفا کرد، ازاینرو، برای بزرگ جلوه دادن شخصیت او تبلیغات دروغین آغاز شد و از زبان رسول اکرم(ص) در مورد او حدیث جعل شد، به عنوان نمونه گفتند: رسول خدا(ص) فرمود: «اِنّ أباعبیده امین هذه الأمة؛ ابوعبیده امین این امت است.»
پاورقي كيهان - ۰۶ / ۱ ۱/ ۱۳۹۴