مصطفی میرزایی
به طور مشخص در قضیه سلمان رشدی، جامعه مسلمانان غربی ، متوجه شدند اگر سیاستمداران غربی کمترین تمایلی برای برخورد با سلمان رشدی داشتند می توانستند با استناد به قوانین موجود، مجرم بودن رشدی را بپذیرند. از همین رو تبعیض در استناد به قوانین غربی(و تفاسیر آن) در موضوع کتاب آیات شیطانی، یکی از محرک های نارضایتی مسلمانان غربی بود. «در قضيه سلمان رشدي، مسلماناني كه كتاب مربوط را آزاردهنده مي‌دانستند مي‌گفتند كه آنها به جز خود كتاب از نگرش اروپايي‌ها هم آزرده شده‌اند، «چرا كه انگار هيچ كس در اروپا دليل آزردگي ما را نمي‌فهمد.»۱ به طور مثال، تقریباً 18 ماه پس از شروع ماجرای سلمان رشدی، ماجرایی شبیه به کتاب رشدی، با واکنش شدیدی در انگلستان مواجه شد. در سال1990، در یکی از مؤسسات تابعۀ انتشارات روبرت ماکسول۲ رمانی فکاهی به نام «باور حقیقی»۳ اثرگارت انیس۴ نشر یافت. در این کتاب، کنایات و استعاراتی غیرمحترمانه و بی نهایت وقیحانه نسبت به خداوند و مسیحیت وجود داشت. پیروان اتحادیۀ پروتستان ها هجومی گسترده و همه جانبه را علیه آن آغاز کردند و آن را به اطلاع ماکسول رساندند. به دستور او مجموعۀ نسخ آن کتاب جمع‌آوری و لگدمال و سپس معدوم شد؛ اقدامی که هرگز عکس العملی را برنیانگیخت و توجه افکار عمومی انگلستان رابه خود جلب نکرد و اعتراض عمومی را به دنبال نداشت.۵ از این رو، حفظ حرمت عقاید مذهبی در کشور انگلستان نه تنها از پشتیبانی حقوقی و قانونی و قضایی برخوردار است، بلکه وجدان فردی و روانی جامعه و یا حداقل گروه هایی از جامعه، هتک حرمت مقدسات و توهین و انکار و کفر ورزی به ساحت ادیان را نمی پذیرد .
استدلال اصلی سیاستمداران غربی در حمایت از سلمان رشدی ملعون، بحث حمایت از «آزادی بیان» بود. علاوه بر اینکه، در خود غرب نیز آزادی بیان مطلق تلقی نمی شود، باید توجه شود اساسا از منظر اسلامی اصل بر آزادی (از جمله آزادی ابراز عقیده) است مگر آنکه آزادی بیان مورد سوء استفاده قرار گیرد. از طرف دیگر، «حدود آزادی بیان در مجامع علمی با مجامع عمومی متفاوت است. در مجامع علمی، در چارچوب ضوابط علمی (عرف رایج اهل علم) ابراز عقیده آزاد است و هیچ منع دینی ندارد. به این معنا که ابراز عقیده غیراسلامی و نقد آرای اسلامی در مجامع علمی و در حضور عالمان دین آزاد است. این آزادی ابراز عقیده در مجامع علمی حاکی از قوت، متانت و استحکام اندیشه اسلامی در مواجهه با دیگر آرا و اندیشه‌هاست. در مجامع علمی تنها محدودیت آزادی ابراز عقیده، ضوابط علمی است. هم چنین در مجامع عمومی نیز، ابراز عقیده آزاد است اما با رعایت قیودی. دو قید ابراز عقیده در مجامع عمومی عبارتند از1ـ عدم ترویج، تبلیغ و اشاعه آرای منافی اسلام2ـ عدم تمسخر و تحریف آرای اسلامی. واضح است که قیود یاد شده متناسب با میزان بلوغ جوامع دینی از سوی عالمان بصیر دین در شرایط خاص زمانی و مکانی تعیین می‌شوند. ابراز عقاید مغایر (نه منافی) اسلام (بدون تبلیغ و تمسخر و تحریف) با رعایت ضوابط در جامعه اسلامی آزاد است؛ به عنوان مثال اهل کتاب همواره در ابراز عقاید خود در جوامع اسلامی آزاد بوده‌اند»۶ بنابراین، آزادی بیان در حقیقت زیر مجموعه آزادی اجتماعی و سیاسی است. این آزادی در اسلام ارزشها و مبانی خاصی دارد، که ساختار آن را روشن می‌سازد. در این رابطه حضرت آیت الله خامنه ای می‌فرمایند:
«همین آزادی اجتماعی که این قدر در اسلام ارزش دارد، اگر در خدمت ضایع کردن فرآورده‌های ارزشمند معنوی یا مادی یک ملت به کار گرفته شود مضر است... ارزش ها و حقایق ثابت مسلم، این آزادی را محدود می‌کند» (سخنرانی در دانشگاه تربیت مدرس، 13/6/77 ).
به همین دلیل، رهبر فرزانه انقلاب اسلامی در قضیه کتاب موهن آیات شیطانی فرمودند:
«کتاب آیات شیطانی، حرکت زشتی است که دو جنبه دارد: یکی اهانت به یک میلیارد انسان، و دیگری حمایت برخی سیاست ها و دولت‌ها از این حرکت زشت است. آزادی بیان هیچ گاه شامل اهانت به پیامبران و مقدسات مردم نمی شود.» (3/12/67)
در اسلام، به آزادی بیان اهتمام جدی، و بهای فراوان داده شده است. هر کسی آزاد است، هر چه را که اندیشیده بیان کند، مگر آن که مخالف با مبانی و مقدسات باشد. از این رو کسی حق ندارد به بهانه آزادی بیان، به شخصیتهای محترم، و مقدس متعرض شود. آزادی بیان، نباید به هدم، هجو و اهانت به عقیده‌های مورد احترام و مقدس انسان ها بیانجامد. علامه محمد تقی جعفری در مورد آزادی مطلق می گوید: «آیا می‌توان از آزادی مطلق بیان، بدون هیچ قید و شرطی، دفاع نمود و آن را برای هر کسی و در هر محیط و شرایطی تجویز کرد؟ آری! می‌توان ولی یک شرط دارد و آن این است که صاحبان این نظریه، نخست قهوه‌خانه، سینماها، میکده‌ها، قمارخانه، همه اماکن عمومی و خصوصی از کودکستان ها، دبستان ها، دبیرستان ها، خیابان ها، وسائل نقلیه، هر یک از خانه‌های شخصی مردم، دانشکده‌ها و آکادمی هایی تلقی کنند که تمام انسان های روی زمین را در خود جای داده است، سپس هر چه به ذهنشان خطور می‌کند بگویند! واقعا جای شگفتی است که این گونه مطلق‌گویی ها را از کسانی می‌شنویم که به تفکر و فراوانی معلومات مشهور شده‌اند.»۷
ـــــــــــــــــــــــــــــ
۱ - Brown, M. D.( 2000), «Conceptualising Racism and Islamophobia,» in J. Wal and M. Verkuyten (eds), Comparative Perspectives on Racism, Aldershot: Ashgate, pp. 73-90.
۲ - Robert Maxwell
۳ - True Faith
۴ - Gart Ennis
۵ - طباطبایی، صادق،(1386)، ماجرای سلمان رشدی و کتاب آیات شیطانی، فصل الحاقی به کتاب تکنوپولی.انتشارات روزنامه اطلاعات، ص 338.
۶ - اسحاقی، سید حسین، (1382 )، «آزادی بیان در اسلام»، رواق اندیشه، شماره 24، ص50.
۷ - جعفری، محمد تقی، (1378)، «آزادی از دیدگاه علامه جعفری»، کیهان فرهنگی، ش 154، مرداد 78، ص20.