امام، احياگر فرهنگ اهل بيت عليهم السلام

خط عترت پيامبر و فرهنگ اهل‏بيت عصمت، ناب‏ترين و بى‏ پيرايه ‏ترين‏ جريانى است كه ما را به تعاليم اسلام و سنت نبوى رهنمون‏ مى‏گردد.

در طول تاريخ، از سوى اهل‏بيت، تلاش مستمر بوده تا جريان زلال‏ مكتب و اتصال بى‏ وقفه دين به رسول الله، محفوظ بماند. از سوى‏ مخالفان اسلام و بدخواهان و كينه توزان اهل‏بيت پيامبر نيز، تلاش‏و توطئه پيوسته ‏اى جارى بوده، تا اگر بتوانند، دين را بزدايندو اگر نتوانند، سرچشمه را بيالايند، تا در اقصى نقاط جهان و درامتداد تاريخ، جريان ناسالمى در بسترهاى فكرى و فرهنگى مكتب‏ نبوى، وجود داشته باشد.

در عصر حاضر، ضرورت تاكيد و شديد بر حفظ مرام و خط اهل‏بيت،بيش از هر زمان، احساس مى‏شود. على‏رغم تحركات شيعه ستيزانه ‏دهه‏ هاى اخير، گام‏هاى مثبت و بلندى هم از سوى «مرزبانان حماسه‏ جاويد» و مدافعان جوهره ولايت‏ برداشته شده است. امام راحل(ره)

يكى از چهره‏ هاى موفق اين عرصه فرهنگى است و «انقلاب اسلامى‏»كه يادگار آن قائد عظيم الشان است، در راستاى همان خط وفرهنگ به وجود آمد كه از «بعثت‏» و «غدير» و «عاشورا»سرچشمه مى‏ گرفت.

امامان معصوم، در عرصه مجادلات كلامى و مباحثات دينى، پيوسته براصل «امامت‏» تاكيد داشتند و بر «غاصبانه‏» بودن تصدى‏ديگران اشاره مى‏كردند و از حسين ا‏بن على(ع) در كربلا گرفته، تاعلى‏ ابن موسى الرضا(ع) در خراسان، به وضوح مى ‏فرمودند كه اين‏«امر» و خلافت و رهبرى از آن ماست كه ديگران ربوده‏ اند و ما«احق‏» و شايسته‏ تر و سزاوارتريم.

امام امت، با طرح «حكومت اسلامى‏» و «ولايت‏فقيه‏»، پيگيرهمان خطى بود كه در عصر حضور، به خلافت ائمه منتهى مى‏شد و درعصر غيبت، به حكومت فقيهان دين شناس ومتقى و آگاه مى‏ انجاميد.

انقلاب اسلامى، ثمره همان مجاهدات ديرپا و مكتبى بود كه امام دراين عصر، با تاكيد بيشتر و وضوح و روشنى افزون‏ترى خواستارچرخش نظام جامعه بر «مدار» آن شد و آن قدر گفت و پاى فشرد،تا «جمهورى اسلامى‏» را از مرحله حرف وتئورى و ايده، به ظهورو عينيت و حاكميت رساند.

جلوه‏هاى احياگرى

در عصر امامان معصوم‏عليهم السلام ، پافشارى بسيار بر احياى‏عاشورا و بهره‏گيرى از اهرم نيرومند و فراگير و اثرگذار«مدايح و مراثى‏» بود. در واقع، همه حرفها و پيامهاى امامان‏در «حماسه كربلا» نهفته بود. آن شور ماندگار و خشم روزگار،هم تبيانى بر مفاهيم فكرى و تعاليم اجتماعى و سياسى‏اهل‏بيت‏عليهم السلام بود، هم آينه تمام نماى «مظلوميت‏حق‏» و«مهجوريت عترت‏». از اين رو حادثه كربلا به عنوان يك «شاخص‏»و مظهر حماسه و غيرت دينى و تكليف شناسى و مرزبانى و احياگرى‏امامان، در نظر همه معصومين مى‏درخشيد و يادآورى و تكريم وبهره‏گيرى از آن نيز در دستور كار «خط عترت‏» بود.

امام امت نيز هم در مرحله تاكيد بر احياى عاشورا، سنگ تمام‏گذاشت، هم خود با دميدن روح جديد به آيين سوگوارى و مراسم‏سنتى عزادارى ايام عاشورا، آن را حيات بخشيد، هم از جوهره ودرون مايه «عاشورا» در مراحل مختلف نهضت و پيروزى انقلاب وسالهاى دفاع مقدس و بسيج مردم بر ضد توطئه‏گران و انسجام ملت‏بر ضد تحميل بيگانه و سلطه استكبار، حد اكثر بهره بردارى راكرد.

عزادارى براى شهيدان، بخصوص سيدالشهدا، هم مايه بقاى نام وخاطره و آثار آن حماسه جاويد است، هم تاثير عاطفى و پيونددرونى ميان عزاداران و پيشوايان حق ايجاد مى‏كند و هم نوعى روح‏مبارزه با ستم را در مردم احيا مى‏كند. عنصر شعر و ادبيات درمرثيه خوانى به آن غنا بخشيده و موجب گسترش اين موج ميان‏توده‏هاى وفادار به خاندان پيامبر(ص) شده است. «تاثيرعاطفى‏»و گسترش «سريع‏»، دو ويژگى مهم در اشعار مرثيه است. مردم،اين شعرها و شعارها را مى‏خواندند و حفظ مى‏كردند و مجالس خودرا با آنها رونق مى‏بخشيدند. تعاليم عاشورا، از خلال همين مجالس‏دينى به نسلهاى بعدى منتقل شد و بزرگان دين نيز با استفاده ازمجالس حسينى و شور عزادارى، جريان زلال مكتب اهل‏بيت‏عليهم السلام‏را در ميان توده‏هاى مردم با ايمان، نگاه داشتند.

امام و خط «خون‏» و «اشك‏»

عاشورا، هم غيرت آفرين بود، هم اشك آفرين. جلوه حماسه از يك‏سو و گواه مظلوميت از سوى ديگر. تلاقى «خون و اشك‏» در حاثه‏كربلا، فرهنگ اهل‏بيت‏عليهم السلام را بعد حماسى و ولايى بخشيد.

امام امت نيز از هردو عنصر تاثيرگذار و موج‏آفرين بهره‏گرفت.

آنچه بيشتر بر آن تاكيد مى‏كنيم، روش و سيره امام نسبت‏به‏حادثه كربلا و برنامه‏هاى مردمى «عزادارى‏» است. امام امت‏فرمود:

«با اين هياهو، با اين گريه، با اين نوحه خوانى، با اين شعرخوانى، با اين نثرخوانى، مى‏خواهيم اين مكتب را حفظ كنيم،چنانچه تا حالا هم حفظ شده.» در همين زمينه، بازهم فرموده‏است:

«اين مجالسى كه در طول تاريخ برپابوده است و بادستور ائمه‏اين مجالس بوده است... ائمه اين قدر اصرار كردند به اينكه‏مجمع داشته باشيد، گريه كنيد، چه بكنيد، براى اينكه اين حفظمى‏كند كيان مذهب مارا.» پس مى‏توان گفت عزادارى براى‏سيدالشهدا، محور برنامه‏هاى «حفظ مكتب‏» بوده و دستاوردهاى‏آيين محمدى در سايه زنده نگه داشتن «فرهنگ اهل‏بيت‏» بوده است‏و براى شيعه، عزادارى يك «بعد سياسى‏» داشته است، يعنى همان‏زنده‏نگه‏داشتن روحيه مبارزه با ستم و تشكل انقلابيون شيعه بامحوريت كربلا و شهداى عاشورا. اينها علاوه بربعد تربيتى وسازندگى روحى و آشنايى با تعاليم دينى در ابعاد ديگر حيات فردو جامعه است. بى‏شك اصرار امامان شيعه بر حفظ اين شعائر، صبغه‏سياسى هم داشته است، از اين رو حساسيت‏خلفا و معاندان خط ائمه‏را به شدت در طول تاريخ برانگيخته است. امام راحل(ره) درتبيين اين بعد مسئله، بيانات كافى و شافى و ارزنده‏اى دارد كه‏به يك نمونه اشاره مى‏شود:

«يك مساله سياسى در كار بوده است. آن روز كه اين روايات‏صادر شده است، روزى بوده است كه اين فرقه‏ناجيه مبتلا بودند به‏حكومت اموى و بيشتر عباسى و يك جمعيت‏بسيار كمى يك اقليت كمى‏در مقابل قدرتهاى بزرگ.

در آن وقت، براى سازمان دادن به فعاليت‏سياسى اين اقليت، يك‏راهى درست كردند كه اين راه، خودش سازمان ده است... شيعيان آن‏وقت اجتماع مى‏كردند و شايد بسيارى از آنان هم نمى‏دانستند مطلب‏چه هست، ولى مطلب، سازماندهى يك گروه اقليت در مقابل آن‏اكثريت‏ها و در طول تاريخ اين مجالس عزا كه يك سازماندهى‏سرتاسرى كشورها هست، كشورهاى اسلامى هست، و در ايران كه مهدتشيع و اسلام و شيعه هست، در مقابل حكومتهايى كه پيش مى‏آمدند وبناى براين را داشتند كه اساس اسلام را از بين ببرند، اساس‏روحانيت را از بين ببرند، آن چيزى كه در مقابل آنها، آنها رامى‏ترساند، اين مجالس عزا و اين دستجات بود.» ناگفته نمانداين هدف و نتيجه و اين بعد حياتى و حساس، وقتى است كه امت‏مسلمان و انبوه عزاداران از جنبه «شكلى‏» آن بگذرند و به‏«محتوا» و «جهت‏» و حقيقت عزادارى برسند. و گرنه، اگرشعور، پشتوانه شور و احساس وعاطفه نباشد، اين‏گونه مجالس وشعائر و سنتها از محتوا تهى مى‏شوند و به تشريفاتى كم‏اثر يابى‏اثر تبديل شده، عاشورا و اربعين و مجالس و هيئتهاى عزادارى‏بى‏خاصيت مى‏گردند.

امامان شيعه، از اهرم گريه و سوگوارى و برپايى مجالس عزا وندبه استفاده مى‏كردند، تا مظلوميت‏حق و راه عاشورا فراموش‏نشود.

هر تجمع و تشكلى، بهانه و محور مى‏خواهد. محور تشكل هرچه‏مقدس‏تر، ژرف‏تر، و فراگيرتر باشد، آن تجمعات هم ديرپاتر وپربارتر خواهد بود. پيروان اهل‏بيت‏عليهم السلام با عشق و محبتى‏كه به اين خاندان داشتند و با سوز و گدازى كه در شهادتشان‏داشتند، بهترين زمينه را براى جمع شدن، ديدار و گفتگو، متشكل‏و منسجم شدن پيرامون خط فكرى و سياسى عاشورا و عترت داشتند.

اين برنامه‏ها به توصيه خود امامان‏عليهم السلام بود و آثار خودرا نيز در طول تاريخ نشان داد.

كربلا محور انقلابيون ضد ستم گشت. ستمگران حاكم براى زيارت كربلاو زائران حسينى و تجمع برسر تربت آن شهيد بزرگ، محدديت‏هايى‏اعمال مى‏كردند. اوج اين سختگيرى‏ها و فشارها در دوره متوكل‏عباسى بود. با همه آن رفتارهاى خشونت‏بار و ارعاب‏آور، هرگزعلاقه مردم گسسته نشد و نام و ياد مرقد حسينى از محوريت ومركزيت نيفتاد و كربلا و عاشورا همچنان سمبل وفادارى به مرام‏مقدس امامان‏عليهم السلام و خط «اسلام ناب اهل‏بيتى‏» باقى ماند.

حفظ شعائر و سنتها

مجموعه تعاليم و آداب و سننى كه با رهنمود ائمه يا انتخاب وعمر شيعيان در طول زمان بر محور «اهل‏بيت‏» شكل گرفته بود،ضامن انسجام و دوام و استمرار اين خط بود. به همين جهت‏مخالفان اين مرام، پيوسته با شبهه آفرينى و ايجاد شك و ترديدنسبت‏به مشروعيت‏يا فايده اين سنن و آيين‏ها، سعى در زدودن ياكمرنگ ساختن آنها داشتند.

در هر دوره به شكلى و توسط شخصى يا جريانى يا كتابى اين‏«تشكيك‏» مطرح مى‏شد و شبهه‏آفرينان، «شعائر» را زير بمباران‏سوء تبليغاتى قرار مى‏دادند.

طبيعتا رسالت مدافعان خط اهل‏بيت‏عليهم السلام ، تكريم آيين‏ها و«تعظيم شعائر» بود و انديشمندان دلسوز و محققان صاحب‏نظرنيز، در كنار اين حمايت، سعى در زدودن برخى تحريفها يابدعتهايى داشتند كه پيرايه شعائر گشته و دستاويز مخالفان شده‏بود.

گاهى هم برخى روشنفكران جو زده، در پى‏تغيير شيوه‏ها و قالب‏هابودند و در عزادارى خامس آل عبا هم «مدرنيسم‏» را اعمال‏مى‏كردند. در بحبوحه اين تحولات بود كه امام امت‏به عنوان يك‏نقطه خطر به اين پديده‏ها مى‏نگريست و بر اجراى آيين‏هاى سوگوارى‏به همان صورت «سنتى‏» پاى مى‏فشرد، تا نو انديشان به بهانه‏روز آمد كردن شيوه‏ها، اصل آيينهاى عاشورايى را از دست ملت‏بيرون نياورند.

جلوه‏هايى از اين شعائر را مى‏توان در منابر حسينى، جلسات وعظدينى و روضه‏خوانى، گريستن، سينه‏زدن، پرچم و علم و كتل،هيئتهاى زنجيرزنى و جمعيتهاى خانگى و محله‏اى، پوشيدن لباسهاى‏مشكى، سقايى، اطعام و احسان، و... در همه شهرها و روستاها وحتى خانه‏ها دانست. هريك از اينها به نوعى سربازگيرى جبهه‏حسينى است كه اين حركت و موج را در طول زمان زنده نگه داشته‏است.

عوض كردن شيوه و قالب، بى‏آنكه جايگزين بهتر ومناسبترى داشته‏باشد، به تدريج مايه از ميان رفتن همان صورت اوليه نيز مى‏شود.

از اين رو اصرار حضرت امام(ره) بر «عزادارى سنتى‏» بسيار بجاو هوشمندانه بود. وى فرمود:

«ما بايد حافظ اين سنتهاى اسلامى، حافظ اين دستجات مبارك‏اسلامى كه در عاشورا، در محرم و صفر، در مواقع مقتضى به راه‏مى‏افتد، تاكيد كنيم كه بيشتر دنبالش باشند. زنده نگه‏داشتن‏عاشورا با همان وضع سنتى خودش، از طرف روحانيون، از طرف خطبا،با همان وضع سابق و از طرف توده‏هاى مردم با همان ترتيب سابق‏كه دستجات معظم و منظم، دستجات عزادارى به عنوان عزادارى راه‏مى‏افتاد. بايد بدانيد كه اگر بخواهيد نهضت‏شما محفوظ بماند،بايد اين سنتها را حفظ كنيد.» راه انداختن هيئتها و دسته‏هانمودى از همان شيوه سنتى در عزادارى است كه اقشار عظيم‏ترى رابه اين كاروان وصل مى‏كند. حتى در مورد نحوه نوحه‏خوانى هم هرچه‏مردمى‏تر و سنتى‏تر باشد، علقه‏هاى كهن را استوارتر نگاه مى‏دارد.

ابوهارون مكفوف مى‏گويد: روزى خدمت امام صادق شرفياب شدم. حضرت‏فرمود، برايم (در سوگ سيدالشهدا) شعر بخوان. من نيز خواندم.

حضرت فرمود: نه، اين طور نه، بلكه همان گونه‏كه براى خودتان‏شعرخوانى مى‏كنيد و همان گونه كه نزد قبر سيدالشهدا مرثيه‏مى‏خوانيد. «لا، كماتنشدون و كما ترثيه عند قبره‏» آنچه درمحله‏هاى مختلف و شهرهاى كوچك و بزرگ و مساجد و تكايا وحسينيه‏ها تجمع‏هاى مردمى به صورت «هيئت‏» پديدآمده و مى‏آيد،نمونه‏اى از همين شيوه سنتى است كه بايد آنها را حفظ كرد،اينها نوعى همبستگى فكرى و روحى و جناحى مردم وفادار به شبكه‏عاشورايى امام حسين(ع) را نشان مى‏دهد و داراى آثار و بركات‏بسيارى است. حضرت امام(ره) در بيانات خويش، مكرر به تاثيراينها در حفظ و بقاى نهضت عاشورا و نيز نهضت اسلامى مردم ايران‏اشاره فرموده است. از جمله:

«شما گمان نكنيد كه اگر اين مجالس عزا نبود و اگر اين دستجات‏سينه‏زنى و نوحه‏سرايى نبود، پانزده خرداد پيش مى‏آمد! هيچ قدرتى‏نمى‏توانست پانزده خرداد را آن طور كند، مگر قدرت خون سيدالشهداء.»

و اما امروز

امروز و در عصر حاكميت اسلام و ولايت در كشور امام زمان(ع)، باآنكه تلاش حكومت و نظام اسلامى براى پياده كردن احكام دين درسطح جامعه است، ولى تكليف گراميداشت عاشورا، و برگزارى پرشوراين مراسم و شعائر همچنان باقى است.

پيوند زدن دل و جان و عواطف و احساسات نسل امروز و كودكان ونوجوانان با اهل‏بيت پيامبر(ص) و شهداى كربلا، نقش بازدارنده‏آنان را نسبت‏به مفاسد دارد و «چراغ ياد» و «مشعل‏عزا»،آنان را در كوره‏راههاى زندگى، به حسين(ع) و كربلا مى‏رساند.

پيام عاشورا در بستر «ياد»، براى عصر حاضر نيز همين است كه‏حماسه‏هاى خونين و اميدبخش و انگيزه آفرين شهدا را زنده‏نگهداريم و بدين وسيله، «فرهنگ اهل‏بيت‏» روح و جانى تازه وبا نشاط داشته باشد، آن هم نه در محتواى كتابها و لابه لاى‏نوشته‏ها، بلكه در عمق جانها و وجدانها و «حيات عينى‏» شيعه.

درود برامام خمينى(ره)، احياگر فرهنگ اهل‏بيت و برافرازنده‏پرچم بلند «اسلام ناب محمدى.»