پرسش:
براساس آموزه‌های وحیانی چه ضوابط و راهکارهایی برای مقابله با مفاسد اقتصادی بازار آزاد و آزادی فعالیت‌های اقتصادی درنظر گرفته شده است؟
پاسخ:
نظام اقتصادی اسلام با توجه به خصلت حب نفس و زیاده‌طلبی انسان و با توجه به قانون کلی «لاضرر و لاضرار فی‌الاسلام» برای حفظ و دفاع از منافع جامعه، با پذیرش اصل بازار آزاد و آزادی فعالیت‌های اقتصادی، ضوابط، حدود و مقرراتی را برای آن درنظر گرفته است که اهم آنها را به شرح زیر مطرح می‌کنیم:
1-مبارزه با گران‌فروشی
امام علی(ع) در دستورالعملی برای فرماندار خویش، «مالک اشتر» می‌نویسد: «معاملات باید آسان، با ترازوهایی صحیح و با قیمت‌هایی که به هیچ یک از طرفین (فروشنده و خریدار) ستم نرود، صورت گیرد.» (نهج‌البلاغه، نامه 53)
اول اینکه اصل اولی در بازار اسلامی، آزادی معاملات و قیمت‌هاست و دوم اینکه مبارزه با گران‌فروشی همیشه ملازم با قیمت‌گذاری نیست، بلکه در مرحله اول با توصیه‌هایی اخلاقی، سپس با ایجاد محدودیت‌ها و مبارزه فرهنگی و در مرحله سوم با وضع مجازات‌ها و درنهایت با قیمت‌گذاری‌ کالاها خواهد بود. امام صادق(ع) دراین زمینه می‌فرماید:«امیرالمؤمنین(ع) هیچ‌گاه بر کالای کسی قیمت‌گذاری نکرد ولی هرکس که در معامله مردم کم می‌گذاشت، به او گفته می‌شد همان‌طور که مردم می‌فروشند بفروش وگرنه از بازار خارج شود. مگر در مواردی که کالای وی بهتر از دیگران بود.» دعائم الاسلام، ج 2، ص 36)
2-جلوگیری از احتکار
پیامبر گرامی اسلام(ص) در بزرگی گناه احتکار فرمود: «اگر بنده‌ای خدا را در روز قیامت به صورت دزد ملاقات کند درنظر من بهتر از این است که به صورت محتکری ملاقات کند که چهل روز طعامی را احتکار کرده است.» (الحیاه، ج 4، ص 463)
امام علی(ع) در دستورالعملی برای مالک اشتر، بعد از بیان اهمیت کار تاجران و پیشه‌وران فرمود: «بدان با وجود سفارشی که به تو درباره تاجران و پیشه‌وران کردم در میان آنها گروهی تنگ‌نظر و بخیل درحد فاحش و قبیح وجود دارد که همواره درصدد احتکار منافع و تسلط بر معاملات هستند و این به منافع عامه ضرر می‌زند و عیب بر زمامداران است. پس از احتکار جلوگیری کن، چرا که رسول‌الله(ص) از آن منع کرده‌اند.» (نهج‌البلاغه، نامه 53)
3-جلوگیری از انحصار
شکل‌گیری انحصار، از جهات زیادی موجب فقر و محرومیت و تشدید فاصله طبقاتی می‌گردد. در بازار انحصاری از طرفی تولید در سطح پایینی قرار دارد و در نتیجه بیکاری گسترش می‌یابد. از طرف دیگر، به جهت کمیابی محصول، قیمت‌ها در سطح بالایی هستند که در نتیجه فشار مضاعف براقشار محروم وارد می‌شود. به این سبب اسلام مبارزه با انحصار و رانت‌خواری را از سیاست‌های اصولی خود قرار داده است. امام علی(ع) دراین زمینه به فرماندار خود می‌فرماید: «در چیزهایی که مردم در (نیاز به) آنها برابرند، از ویژه‌سازی و انحصارطلبی پرهیز کن.» (نهج‌البلاغه، نامه 53) سپس حضرت در مورد اطرافیان فرصت‌طلب زمامداران می‌نویسند: «سپس بدان برای زمامدار خاصان و صاحبان اسراری است که انحصارطلب و دست درازند، در داد و ستد با مردم عدالت و انصاف را رعایت نمی‌کنند، ریشه ستم آنان را با قطع وسایل آن از ریشه برکن. به هیچ یک از اطرافیان و بستگان خود زمینی از اراضی مسلمانان را واگذار مکن. آنان نباید طمع کنند که تو قراردادی به سود آنان منعقد سازی که مایه ضرر سایر مردم باشد، خواه در آب‌رسانی یا هر عمل مشترک دیگر، به‌طوری که هزینه‌های آن را بردوش دیگران تحمیل کنند.» (همان)
مبارزه با انحصارطلبی در صدر اسلام به حدی بود که تا مدت‌ها حتی از ساختن مغازه در بازار مسلمین و اختصاص مکانی برای فردی خاص جلوگیری می‌شد.
آن حضرت در این زمینه می‌فرمود: «بازار مسلمین همانند مسجد آنان است هرکس زودتر مکانی را برای تجارت انتخاب کند تا شب نسبت به آن مکان حق اولویت دارد.» (کافی، ج5، ص55)                                          ادامه دارد