مصداق اهل بیت(ع) در آیه تطهیر
(پرسش و پاسخ)
پرسش:منظور از اهل بیت در آیه تطهیر چه کسانى هستند؛ امامان شیعه یا همسران پیامبر (ص)؟
پاسخ:یک. براى تشخیص منظور از اهل بیت در آیه شریفه راه‌هاى مختلفى وجود دارد. لیکن به نظر مى‌رسد بهترین و ساده‌ترین راه که مورد وفاق همه مسلمانان اعمّ از شیعه و سنّى است مراجعه به مبیّن و مفسّر واقعى قرآن، یعنى رسول اکرم (ص) است.
پیامبراکرم (ص) در طول 23 سال نبوّت خویش، بارها درباره «اهل‌البیت» سخن گفته و درباره آنان سفارش بلیغ فرموده است. آن حضرت در مواقع متعدّد، با شیوه‌اى استثنایى و به یادماندنى، در معرّفى اهل بیت کوشیدند، تا راه عذر و انحراف را بر همه حق جویان ببندند. در این زمینه احادیث فراوانى در مجامع روایى سنّى و شیعه نقل شده که همه آنها به معرفى اهل بیت علیهم‌السلام پرداخته‌اند.1 اکنون براى روشن شدن مطلب به ذکر دو نمونه بسنده مىکنیم:
الف. حدیث کساء؛ برخى از این روایات عنوان حدیث کساء را بر پیشانى دارند. مضمون این روایات این است که: بعد از نزول آیه تطهیر، پیامبراکرم(ص) پارچه و یا عبایى بر روى خود، فاطمه زهرا، على بن ابیطالب و حسن و حسین علیهم‌السلام انداختند و سپس دست به دعا برداشته، عرض کردند: «الّلهم هولاء اهل بیتى و هو لاء اهلى و عترتى فاذهب عنهم‌الرّجس و طهّرهم تطهیراً»؛ «پروردگارا! اینان اهل بیت من و اهل و خاندان من مى‌باشند. پس هرگونه آلودگى را از آنان دور گردان و به طور کامل پاکشان فرما».
در این هنگام، امّ سلمه - همسر پیامبر - از آن حضرت خواست تا به او هم اجازه داده شود به اصحاب کسا بپیوندد و از این منقبت والا برخوردار شود. پیامبر با لحنى عطوفت‌آمیز پاسخ دادند: «رحمت خدا بر تو باد. تو همواره به راه خیر و صلاح بوده‌اى و چقدر من از تو راضى‌ام! لیکن این منقبت، ویژه من و ایشان است»2.
بنابراین، رسول خدا از آغاز نزول آیه تطهیر، مصداق اهل بیت را با استقرار ایشان در زیر «کسا» به گونه‌اى معیّن نمود که راه را بر هرگونه تفسیر ناروا ببندد.
ب. پیامبراکرم(ص) براى آنکه وظیفه خویش را در تبیین آیات الهى به نحو جامع و کاملى انجام داده باشند، با به کارگیرى شیوه‌اى اعجاب‌آور و فراموش نشدنى، در مدّت زمانى نسبتاً طولانى،3 آن هم به صورت هر روزه، به معرفى اهل بیت پرداختند.
در روایتى از ابن عبّاس در این باره آمده است: «ما شاهد بودیم که رسول خدا تا نه ماه، روزى پنج مرتبه، هنگام فرا رسیدن وقت نماز به در خانه على بن ابیطالب مىآمدند و مىفرمودند: درود و رحمت و برکات خدا بر شما اهل بیت باد. «خداوند اراده نمود تا هرگونه پلیدى را از شما اهل بیت دورگرداند و به طور کامل و شایسته پاکتان سازد» [وقت] نماز [است، مهیا شوید] رحمت خدا بر شما باد»4.
دو. مصداق اهل بیت براى مسلمین صدر اسلام، به خوبى روشن و معلوم بود. به همین خاطر، جز معدودى از دشمنان اهل بیت علیهم‌السلام کسى در اختصاص این آیه به پنج تن علیه‌السلام، تردید نکرده5 و حتى یک گزارش یا روایت برخلاف آن نیامده است.
سه. نه تنها در هیچ روایتى اشاره به زنان پیامبر(ص) نشده است، بلکه قراین متعدّدى نشان مىدهد که اهل بیت پیامبر (ص)، اختصاص به نسل پیامبر داشته و شامل زنان آن حضرت نمى‌شود. برخى از این قراین عبارتند از:
الف) در حدیث کساء که پیشتر نقل شد، وقتى یکى از زنان پیامبر(ص) مىخواست به جمع پنج نفر بپیوندد، پیامبر آن را نفى نموده و در عین اظهار لطف و مهربانى، او را از اهل بیت مورد نظر در آیه ندانستند.6
ب) شیعه و سنّى به اتّفاق نقل کرده‌اند که پیامبر (ص) در وصف اهل بیت و عترت خویش فرمود: «اهل بیت و خاندان من از گوشت و خون من هستند»7.
ج) طبق نقل شیعه و سنّى، پیامبر(ص) در توضیح اهل بیت فرمود: «اهل بیت و عترتم از طینت من هستند»8.
د) در روایاتى شیعه و سنّى از پیامبر(ص) نقل کرده‌اند که: «هر خانواده‌اى به پدرش منسوب است؛ مگر فرزندان فاطمه که من ولىّ و ریشه آنها هستم و فقط آنان عترت من هستند»9.
چهار. هیچ‌یک از همسران پیامبر(ص) ادّعا نکرده‌اند که مصداق اهل بیت به کار رفته در آیه تطهیر مى‌باشند. به تعبیر علامّه امینى(ره)، اگر این آیه در شأن همسران پیامبر بود و راهى براى این تأویل و تفسیر وجود داشت، بى‌شک عایشه آن را بر پیشانى جمل مىنوشت و غوغایى به پا مىکرد.10 در صورتى که حتّى خود عایشه نیز این آیه را در شأن خمسه طیّبه دانسته است.
پنج. اگر زنان پیامبر(ص) مراد آیه یا بخشى از آنان بودند، غلبه با جنس مونث مىشد و ضمایر به‌کار رفته در آیه باید مونث باشد.11 در حالى که مخاطبین آیه، مذکّرند یا جنس ذکور به نوعى غلبه دارد، زیرا در آن از ضمایر جمع مذکر مانند «عنکم» و «کم» استفاده شده است. بنابراین مخاطبین آن، زنان پیامبر(ص) نیستند.
شش. مفاد آیه، تطهیر و پالایش گروهى خاص از هر گونه رجس و پلیدى است و این حکمى بسیار مهم و والاست که قطعاً هر کسى موضوع آن نیست، بلکه افرادى خواهند بود که عملاً قابلیت و شایستگى این مقام را داشته باشند. در حالى که زنان پیامبر(ص) قطعا این گونه نیستند؛ چرا که خود قرآن،12 عتاب‌هایى را نسبت به آنان بیان فرموده است.13
پی‌نوشت:
1. برخى از منابعى که این حدیث را با سندهاى مختلف و از کتب متعدّد اهل سنّت، نقل نموده‌اند به این شرح‌اند: صحیح مسلم، ج 5، ص 37 ک فضائل الصحابه، ب 9، ح 2424؛ سنن ترمذى (الجامع الصحیح)، ج 5، صص 351 - 352 (ح 3205 - 3206)؛ المستدرک، ج 3، صص 158 - 160 (ح 4705 - 4709)؛ تفسیر طبرى، ج 22، صص 5 - 7؛ الدر المنثور، ج 5، صص 198 - 199؛ تفسیر نورالثقلین، ج 4، صص 270 - 277؛ احقاق الحق، ج 2، تعلیقات، صص 502 - 533؛ مجمع البیان، ج 7 - 8، صص 599- 560؛ بحارالانوار، ج 35، صص 206 - 232 و ج 25، صص 212 - 246؛ کنزالعمال، ج 13 ص 163، ح 36496؛ الصواعق المحرقه، صص 143 - 144؛ التاج الجامع للاصول، ج 4، ص 207؛ ذخائرالعقبى، صص 21 - 24 ؛ الریاض النضرة، ج 2، ص 188 (ب 4، ف 6).
2. بحارالانوار، ج 10، ص 141، همچنین ر.ک: تفسیر طبرى، ج 22، ص 6 و الدرالمنثور، ج 5، ص 198.
3. در تعیین مدّت آن، از 6 تا 9 ماه گفته شده است. در برخى از روایات آمده است که پیامبر اکرم این شیوه را تا پایان عمر شریفشان ادامه دادند. ر.ک: تفسیرالمراغى، ج 22، ص 7 ؛ سنن ترمذى، ج 5، ص 352، ح 3206 ؛ الدرالمنثور، ج 4، ص 313 و ج 5، ص 199 ؛ اسدالغابة، ج 4، ص 631 در ترجمه هلال بن الحمراء ؛ مجمع الزوائد، ج 9، صص 168 - 169؛ بحارالانوار، ج 10، ص 142.
4. الدرالمنثور، ج 5، ص 199.
5. بنگرید: پژوهشى در عصمت معصومان، ص 310 ج 314.
6. معجم الکبیر، طبرانى، ج 3، ص 52 ؛ مسند ابى یعلى، احمد تمیمى موصلى، ج 7، ص 59 ؛ ج 12، ص451؛ تاریخ دمشق، ابن عساکر دمشقى، ج 68، ص 122 ؛ ج 67، ص 24 ؛ امالى، طوسى، ص 564؛ تفسیر قمى، على بن ابراهیم قمى، ج 2، ص 193 ؛ بحارالانوار، مجلسى، ج 25، ص 214.
7. «اهل بیتى و عترتى من لحمى و دمى». (ر.ک: اصول کافى، کلینى، ج 1، ص 209؛ بحارالانوار، مجلسى، ج 23، ص 138).
8. اصول کافى، کلینى، ص 208؛ بحارالانوار، مجلسى، ج 36، ص 243 و ج 23، صص 97، 105، 123، 137 و 139.
9. کنزالعمال، على متقى هندى، ج 12، ص 98.
10. فاطمه الزهرا، ص 18.
11. ر.ک: جایگاه مبانى کلامى در اجتهاد، ضیائىفر، ص 598.
12. آیات اول تا چهارم سوره تحریم گواه بر این مطلب مى‌باشد. (خداوند برخى از زنان پیامبر (ص) را به خاطر افشاى اسرار پیامبر (ص)عتاب مى‌کند).
13. ر.ک: المیزان، ج 16، ص 310.