پرسش:انتظار حداقلی و حداکثری از دین به چه معنا است و آیا دین پاسخگوی تمامی نیازهای فردی و اجتماعی انسان خواهد بود؟

پاسخ:به طور کلی، دیدگاه‌های مختلف در باب قلمرو دین را می‌توان به دو دیدگاه عمده تقسیم کرد:
1- دیدگاه حداقلی؛ 2- دیدگاه حداکثری.
در این حوزه هم عالمان مسلمان و هم دانشمندان غیرمسلمان اظهارنظر کرده‌اند.
نظریه دین حداقلی
نظریه دین حداقلی، امروزه میان روشنفکران و نواندیشان دینی رواج دارد. اینان با محصور کردن دین در سعادت آخرتی، منکر دخالت و حضور دین در عرصه اجتماع و امور سیاسی هستند در واقع گستره دین در امور اجتماعی، سیاسی، اخلاقی و فقهی را به حداقل می‌رسانند و معتقدند شرع در این موارد، حداقل‌های لازم را به ما آموخته است. در واقع، «بینش اقلی»، خود را در امور آخرتی محدود و منحصر کرده و در امور دنیایی هم به حداقل لازم، بسنده کرده‌اند و بدین طریق، دین را سکولاریزه کرده، به جدایی دین از سیاست (یا دین و دنیا) قائل هستند.
تلقی برخی روشنفکران از دخالت دین در عرصه‌های گوناگون نخست حداقلی است؛ یعنی «خداوند اولا و بالذات دین را برای کارهای این جهانی و سامان دادن به معیشت درمانده ما در این جهان فرو نفرستاده است. تعلیمات دینی علی‌الاصول برای حیات اخروی جهت‌گیری شده‌اند؛ یعنی برای تنظیم معیشت و سعادت اخروی هستند.» در نتیجه تمام آموزه‌های دینی اولا و بالذات برای آباد ساختن آخرت ما بیان شده و اهداف دیگری از جمله توصیه‌های بهداشتی، روانی، نیازهای اقتصادی، فرهنگی و... ندارد.
نظریه دین حداکثری
در مقابل این افراد، گروهی از متالهان مسیحی و مسلمان، وحی را جانشین همه معارف بشری اعم از علوم تجربی، اخلاقی و مابعدالطبیعی می‌دانستند و بر این باور بودند که خداوند هر آنچه نیاز بشر بوده است را در کتاب مقدس آورده است. این گروه که قلمرو حداکثری برای دین قائل شدند معتقدند که باید صرفا شریعت را آموخت و نیاز به فراگیری هیچ چیز دیگر حتی فلسفه نیست.(عقل و وحی در قرون وسطی، اتیل،ژیلسون، ص 5)
در دیدگاه آخرت‌گرا از نظر دانشمندان مسلمان نقش دین در حیات دنیوی و معیشت این جهانی به صورت امری طفیلی و بالعرض می‌شود که در دعوت انبیا جایگاه عمده‌ای ندارد. اما نظریه آخرت‌گرایانه نزد برخی از معاصران مفهوم دیگری دارد؛ دین فقط برای‌ آخرت است و امور مربوط به عالم سیاست، حکومت، قدرت، اقتصاد، فرهنگ و... به خود مردم وانهاده شده است و تمام سخنان دین به عالم بعد از مرگ مربوط است در مقابل این دو نگاه، دیدگاه جامع‌نگر است. دیدگاه جامع‌نگر در تفسیر جهت‌گیری دعوت انبیا بر این باور است که تعالیم پیامبران،‌ همه شئون حیات بشر، اعم از زندگی دنیوی و اخروی را شامل است و پیامبر اسلام(ص) به دلیل خاتمیت، پیامی جامع و کامل برای بشر آورده است. تصویر غالب دانشمندان جامع‌نگر، از جامع و کامل بودن پیام رسول گرامی اسلام(ص) این است که خداوند نه حداقل، بلکه حداکثر آنچه را که مورد حاجت بشر است بر وی ارزانی داشته است، بنابراین دین اسلام به همه نیازهای آدمی پاسخگوست و هرکس با هر حاجتی به دین روی آورد، بی‌نصیب نخواهد بود.
برخی از متکلمان متاخر و متفکران معاصری همچون امام خمینی(ره)، علامه طباطبایی(ره) و... از کسانی‌اند که به دیدگاه جامع‌نگر قایل هستند.
استاد مطهری نیز از نظریه دین حداکثری دفاع کرده و از همگرایی و همسویی دین و دنیا سخن گفته و دیدگاهی جامع‌نگرانه در این باب اتخاذ کرده است.