پرسش:معنای جزء، حزب و رکوع در قرآن چیست و سوره‌ها و آیات قرآن براساس چه ملاک‌هایی مشخص شده است؟

پاسخ:از جنبه شکلی براي قرآن تقسـیمات مختلفی ذکر شـده است از جمله این تقسـیمات جزء، حزب، خُمس، عُشر و رکوع است که هریک را بطور مختصر توضیح می‌دهیم.
1. جزء : قرآن کریم داراي سـی جزء است که تقریبـًا هر جزء، بـا جزء دیگر از نظر طول برابر است. این تقسـیم بنـدي را براي آنکه قرائـت روزانـه قرآن آسـان باشـد انجـام داده‌انـد. در قرآن رسـمی جهـان اسـلام که به خـط عثمـان طه است هر جزء، در حدود 20 صفحه پانزده سطري آورده شده است که مجموعا 604 صفحه می‌باشد.
2. حزب : هر جزء از اجزاي سی گانه قرآن، 2 یا 4 حزب و کل قرآن 60 یا 120 حزب است.
3. خُمس و عُشر: هر پنج آیه را خمس [خ] و هر ده آیه را عشر [ع] تقسیم کرده‌اند و این عمل را تخمیس و تعشیر می‌گویند. به این تقسیم بندي‌ها در حاشیه قرآن اشاره شده است.
4. رکوع: از جمله این تقسـیم بندي‌ها رکوع‌هـاي قرآن است. رکوع‌هـا، برخلاف سایر تقسـیم بندي‌هاي قرآنی، طول و انـدازه‌ مساوي و معین ندارنـد، بلکه هر رکوع فرازي چنـد از آیات قرآن مجید است که معمولًا داراي محور موضوعی واحد می‌باشد. براي مثال آیات 30 تا 37 سوره مبـارکه بقره یک رکوع از قرآن مجیـد می‌باشـد، که داسـتان خلقت حضـرت آدم را بیان می‌کند.
شیعیان در نمازها بعد از قرائت حمد یک سوره کامل می‌خوانند اما برخی مذاهب اسلامی در رکعات نماز پس از قرائت حمد، یک رکـوع از قرآن می‌خواننـد و نام‌گـذاري رکوع نیز به همین موضوع بر می‌گردد.
در قرآن براي نشـان دادن پایـان هر رکوع از حرف (ع) استفاده شده است. عدد رکوعات قرآن طبق نظر مشهور 540 فقره می‌باشد.
5. سوره‌ها: حکایت شده که تعیین سوره‌های قرآن، به وسیله «بسم الله الرحمن‌الرحیم» بوده است یعنی هرگاه که «بسم الله الرحمن‌الرحیم» جدیدی نازل می‌شد، معلوم می‌شد که سوره جدیدی شروع شده، و سوره قبلی پایان یافته است مگر در مورد سوره «برائت» که از این قاعده مستثنی است. چون «بسم الله الرحمن الرحیم» ندارد.
6. آیات: آیات قرآن، پس از نزول به دستور پیامبر(ص) هر کدام در جاي خود قرار می‌گرفت.
در برخی از نقل‌ها آمده که هر جا پیغمبر اسـلام(ص) در حال قرائت توقف می‌کردند و نفس تازه می‌کردند، آنجا را به عنوان رأس یک آیه قرار می‌دادند.
از روایـات متعـددي بـه‌دست می‌آیـد، که جاي آیات قرآن را خود پیغمبر اکرم(ص) مشـخص می‌کردنـد، و انـدازه آیات را، هم به امیرالمؤمنین(ع) و هم به پیغمبر اکرم(ص) استناد داده‌اند و حتی در روایات آمـده: وقتی آیه‌اي نازل می‌شد پیغمبر اکرم(ص) دسـتور می‌دادند که این آیه را در فلان سوره در فلان جا قرار دهید.
مثلا آیه «وَ اتَّقُوا يَوْماً تُرْجَعُونَ فيهِ إِلَي اللَّهِ» وقتی نازل شـد، برخی گفته‌انـد: این آخرین آیه‌اي بود که نازل شد و در سوره بقره قرار گرفت، پس این بدان معنا نیست که سوره بقره آخرین سوره‌اي است که به پیامبر نازل شده بلکه جاي این آیه در آنجا قرار گرفته است.
بنابراین آیات و سوره‌ها را می‌توان گفت که «توقیفی» است؛ یعنی تعیین سوره‌ها، مقدار سوره‌ها و آیات، به دستور پیامبر اکرم(ص) و وحی بوده و به استناد معصومین(ع) می‌باشد. مثلا مشهور است که مجموع آیات قرآن که تعداد آن 6236 آیه می‌باشد به امیر المؤمنین علی(ع) و قرائت این حضـرت نسبت می‌دهند که آن هم طبق قرائت پیامبر اکرم(ص) بوده است.