محمدرضا کلهر

اشاره
عربستان که دهه‌ها با اصلاحات اجتماعی مخالفت و کوچکترین صداها در این مورد را خفه کرده است، به ناگاه به سمت سراشیبی اصلاحات رفته و افراط این کشور در انجام اصلاحات به ویژه در زمینه حقوق زنان باعث شده است بسیاری از کارشناسان با دیده شک و تردید به این اصلاحات نگاه کنند و برخی دیگر نیز این اصلاحات را تلاشی در جهت نجات آل‌سعود دانسته‌اند. اما ریشه این اصلاحات کجاست و چه اهدافی در ورای آن نهفته است؟ در مقاله حاضر، چند و چون این مسئله، مورد کنکاش قرار می‌گیرد.


وهابیت حاکم بر عربستان باعث شده است تا این کشور با هرگونه نمادهای دنیای مدرن مخالفت کند. در واقع یکی از خطرات ناشی از تفکر خشک و منجمد وهابیت، جلوگیری از پیشرفت مسلمین در عرصه‌های مختلف زندگی است، زیرا این گروه متحجر هرگونه مظاهر زندگی جدید و مشارکت زنان در عرصه اجتماعی و لو برای تحصیل دانش، و خدمت به نیازمندان را، بدعت و خلاف شرع می‌داند. دلیل زنده و گویای این خطر، کارنامه طالبان است؛ نمایندگان این جریان فکری وقتی که در افغانستان به قدرت رسیده بودند، مدارس دخترانه را تعطیل و کار کردن زنان در خارج از خانه را ممنوع کرده بودند و علاوه بر آن، تلویزیون‌ها را شکستند و دوربین‌های عکاسی را چشم شیطان می‌دانسته و آنها را به زمین کوبیدند و زیر پا خرد کردند. این نوع نگاه وهابیت در عربستان به مقوله اصلاحات و مدرنیته، باعث شده بود که نزدیک به 9 دهه این کشور با اصلاحات مخالفت کند. اما گویا برخی عوامل و دلایل باعث شده است تا «محمد بن سلمان» ولیعهد جوان، جاه‌طلب و ماجراجوی سعودی بدون توجه به مخالفت‌های احتمالی برخی علمای وهابی، دست به انجام یکسری اصلاحات اجتماعی بزند.
اصلاحات ناگهانی آل‌سعود
گام اول: در ماه ژوئیه ۲۰۱۷ وزارت آموزش و پرورش عربستانی اجازه داد دختران دانش‌آموز در کلاس ورزش مدارس دولتی شرکت کنند. دختران دانش‌آموز عربستانی پیش از این حق نداشته‌اند که از وسایل ورزشی در مدرسه استفاده کنند و جریان وهابی حاکم بر عربستان به شدت مخالف این مسئله بوده است.
گام دوم: در سپتامبر(شهریور) 2017 زنان عربستانی برای اولین بار در تاریخ این کشور و در مراسم جشن سالگرد تشکیل کشور سعودی، به استادیوم رفته‌اند. صدها زن در حالی که برخی از آنها کلاه‌ ورزشی سبز رنگ به سر گذاشته و پرچم در دست داشتند، به همراه اعضای خانواده خود، وارد استادیوم شده و دور از مکان‌های خاص مردان مجرد نشستند و درحالی که موسیقی نواخته می‌شد، مراسم و برنامه‌های ویژه را تماشا کردند.
گام سوم: پادشاه عربستان با صدور فرمانی به زنان این کشور اجازه داد که رانندگی کنند. بلافاصله پس از صدور این فرمان کمیته‌ای از اعضای دولت در وزارت‌خانه‌های مختلف تشکیل شد تا جزئیات اجرای این فرمان را در ۳۰ روز آینده مشخص کند. فرمان پادشاه عربستان از تابستان سال آینده، ماه ژوئن سال ۲۰۱۸ میلادی اجرا خواهد شد. این خبر بسیار مهم و در نگاه اول غیر قابل باور می‌نمود، چرا که عربستان به عنوان تنها کشور مخالف رانندگی زنان، هیچ گاه در این مورد کوتاه نیامده بود و زنان تنها با راننده می‌توانستند در خیابان‌های ریاض، جده و سایر شهرها تردد داشته باشند.
برآورد می‌شود در سال گذشته میلادی بین 800 هزار تا یک میلیون راننده خارجی در عربستان سعودی مشغول به کار بوده‌اند. هزینه استخدام یک راننده خارجی در کشور عربستان سعودی حدود 15 هزار ریال سعودی معادل 4000 دلار در سال تخمین زده می‌شود. علاوه‌بر این خانواده‌های سعودی علاوه‌بر هزینه‌های اسکان، حقوقی معادل ماهیانه 2000 ریال سعودی معادل 534 دلار به این رانندگان پرداخت می‌کردند. به طور میانگین هزینه داشتن یک راننده شخصی حدود هزار دلار در ماه است.
گام چهارم: وزارت خارجه عربستان «فاطمه سالم باعشن» را به عنوان سخنگوی سفارت عربستان در واشنگتن منصوب کرد و وی اولین زن سعودی است که به این مقام منصوب شده است.
گام پنجم: اعضای مجلس شورای عربستان صدور حکم فتوا از سوی مفتی‌های زن را در این کشور آزاد اعلام کردند. این حکم 107 رای موافق (از جمع 150 رأی) کسب کرده و به 45 سال حق انحصاری مردان در عربستان برای صادر کردن حکم فتوا خاتمه داد. مفتی‌های زن در عربستان با حکم پادشاهی انتخاب می‌شوند.
گام ششم: در شیب تند تغییرات در عربستان، پادشاه از وزیر کشور خواست قانون مبارزه با آزار و اذیت زنان را تدوین کند. آزار و اذیت شامل هر گونه تعدی کلامی یا بدنی به زنان می‌شود.
گام هفتم: عربستان در چارچوب تصمیمات اخیر در قبال زنان، از این پس به دانشجویان دختر اجازه می‌دهد با تلفن همراه وارد دانشگاه‌ها شوند.
گام هشتم: برای اولین بار در عربستان یک زن به عنوان معاون شهرداری انتخاب شد. فرمانداری منطقه «الشرقیه» عربستان در توییتی اعلام کرد که «فهد بن محمد الجبیر» فرماندار این منطقه، خانم «ایمان عبد الله الغامدی» را به عنوان معاون شهردار استان «الخبر» تعیین کرده است.
گام نهم: کانال فرهنگ عربستان، در صفحه توئیتر خود نوشت که پخش کنسرت‌های غنایی را آغاز خواهد کرد و برای شروع «ام کلثوم» را انتخاب کرده است. ژنرال انور عشقی، مدیر مرکز مطالعات استراتژیک شرق‌الاوسط در این ‌باره می‌گوید: وقتی ملک فیصل (1906- 1975) تلویزیون عربستان را افتتاح کرد، یک ناظر دینی داشت، با این حال آهنگ‌های ام‌کلثوم را هم پخش می‌کرد. عشقی می‌افزاید: پخش ترانه‌های عربی برای چندین دهه متوقف شد تا امروز بار دیگر با صدای ام‌کلثوم (1975- 1898) به کانال فرهنگ برگردد. در آثار ام کلثوم حجب و حیا دیده می‌شود.
البته این تنها اصلاحات اعلامی در عربستان نیست و فرمان‌های زیاد دیگری در این مورد صادر شده است.
عربستان اصلاحات اقتصادی سیاسی و اجتماعی خود را با سند 2030 شروع کرده است. کابینه عربستان یک طرح بلندپروازانه را در 25 آوریل 2015 تصویب کرد تا اقتصاد سیاسی این کشور را اصلاح کند. چشم انداز ترسیم شده 2030 میلادی، زاییده افکار «محمد بن سلمان» ولیعهد سعودی است که یک جوان 33 ساله است. این طرح قصد دارد تا وابستگی عربستان به درآمدهای نفتی را قطع کند که بخش زیادی از آن از طریق فروش بخش کوچکی از سهام شرکت نفتی دولتی آرامکو و ایجاد بزرگ‌ترین صندوق ثروت ملی در جهان است. اما علاوه‌بر اقتصاد در سند 2030 در مورد بخش‌های اجتماعی و سیاسی نیز طرح‌هایی مطرح شده است. چشم‌انداز 2030 بر مشارکت دادن زنان در زندگی اجتماعی و بالا بردن میزان مشارکت آنها در بازار کار از 22 درصد به 30 درصد تاکید دارد. بنابراین ریشه این اصلاحات اخیر در سند 2030 است و به نوعی بن سلمان بخش مربوط به زنان را که در 2030 آمده، در دست اجرا دارد.
اهداف اصلاحات اخیر
- مهار اختلافات داخلی
کودتای محمد بن سلمان علیه «محمد بن نایف» در کنار دیگر اقدامات خودسرانه وی به ویژه حمله به یمن و محاصره قطر باعث شد که مخالفت‌های داخلی در عربستان علیه وی گسترش یابد. در این راستا ده‌ها عالم وهابی دستگیر و شاهزاده‌های مخالف بن سلمان نیز ناپدید شده‌اند. در واقع بسیاری از فعالان سیاسی عربستان اقدامات بن سلمان را بر خلاف منافع عربستان می‌دانند. خبرگزاری اسپوتنیک عربی در‌باره شخصیت بن سلمان نوشته است که «محمد بن سلمان» ولیعهد عربستان جوانی بی‌تجربه بوده و ممکن است که فاجعه‌هایی را برای کشورش به بار بیاورد. به همین دلیل بیست و یک نفر از شاهزادگان سعودی تیرماه گذشته با ارسال نامه‌ای به «سلمان بن عبدالعزیز» پادشاه عربستان به طور رسمی نسبت به انتخاب «محمد بن سلمان» به عنوان ولیعهد این کشور اعلام مخالفت کرده‌اند. آنان همچنین خاطرنشان کرده بودند که این اقدام با «نظام و ساختار بیعت در خاندان حاکم برعربستان» منافات دارد. «بندر بن سلطان»، «متعب بن عبدالله»، «ترکی الفیصل»، «ولید بن طلال»، «محمد بن نواف» و «خالد بن ترکی» برجسته‌ترین شاهزادگان امضا‌کننده این نامه بوده‌اند.
بن سلمان برای کنترل فضای مخالف خود در داخل عربستان، علاوه ‌بر سرکوب مخالفان دست به برخی اقدامات اصلاحی زد، تا بخش‌هایی از جامعه را با خود همراه کند. نگاهی به لیست اصلاحات مد نظر محمد بن سلمان نشان دهنده این است که وی سعی دارد خود را به عنوان چهره‌های ملی، نوگرا و به شدت اصلاح‌طلب معرفی کند. «کریستین دیوان» پژوهشگر مرکز کشورهای عرب حوزه خلیج‌فارس در واشنگتن معتقد است که محمد بن سلمان با اقدامات خود، به دنبال جذب نسل جوان عربستان است. نشریه بیلد آلمان هم معتقد است که عربستان با گسترش انقلابی حقوق زنان می‌خواهد اذهان را از اقدامات شدید و سرکوبگرانه دولت علیه منتقدان تحریف کند.
-هموار کردن مسیر پادشاهی
اما علاوه‌بر ضرورت‌های جامعه کنونی عربستان نباید از دغدغه‌های بن سلمان برای رسیدن به تخت پادشاهی نیز غافل شد. محمد بن سلمان از زمانی که محمد بن نایف را از ولیعهدی برکنار کرده برای اعلام پادشاهی در عربستان بدون رقیب مانده و از این رو در شرایط کنونی نگاه خود را بر سرکوب و اقناع مخالفان متمرکز کرده است. در راستای سیاست‌های سرکوب، نیروهای امنیتی ده‌ها تن از علمای سعودی مخالف بن‌سلمان و فعالان سیاسی را دستگیر کردند و به نظر می‌رسد این سیاست رو به گسترش باشد. اما همزمان با سیاست سرکوب، بن‌سلمان به دنبال موج سواری بر ضرورت‌ها و دغدغه‌های مردم عربستان است. مهم‌ترین نیاز و مشکل کنونی جامعه عربستان، عدم مشارکت زنان در جامعه و به عبارتی عدم برخورداری زنان سعودی از حقوق اولیه خود است که مخالفت‌های داخلی و جهانی زیادی را باعث شده است. به همین دلیل بن‌سلمان که در شرایط کنونی با چالش‌های اقتصادی، امنیتی و سیاسی مواجه است سعی دارد در درجه اول با اعطای حقوق اولیه به زنان به نوعی خود را حامی نیمی از جمعیت عربستان نشان دهد و حمایت آنها را کسب کند و در درجه دوم افکار عمومی و منتقدان خارجی را از چالش‌های اصلی عربستان منحرف کند. روزنامه آمریکایی «واشنگتن پست» در این مورد اعلام کرد که اقدام مسئولان سعودی برای اعطای حق رانندگی به زنان، در راستای سرپوش گذاشتن بر نقض حقوق بشر در عربستان و جنگ این کشور علیه یمن صورت می‌گیرد. روزنامه اتریشی «دی پرسه» نیز در این مورد اعلام کرده که پادشاهی عربستان می‌خواهد از طریق اصلاحات داخلی، توجهات بین‌المللی را جلب کرده و حمایت بین‌المللی برای استراتژی سختگیرانه و افراطی منطقه‌ای خود علیه ایران، قطر و یمن را به دست آورد. نشریه بیلد آلمان هم معتقد است که عربستان با گسترش انقلابی حقوق زنان، می‌خواهد اذهان را از اقدامات شدید و سرکوبگرانه دولت علیه منتقدان منحرف کند.
-سکولار کردن جامعه عربستان
اما یکی دیگر از اهداف محمد بن سلمان از اقدامات اصلاحی اخیر را می‌توان تلاش وی برای سکولار کردن جامعه عربستان دانست. در این ارتباط، اسنادی نیز وجود دارد؛ سخنان «یوسف العتیبه» سفیر امارات در واشنگتن مبنی بر اینکه عربستان، امارات، بحرین و مصر برای ایجاد حکومت‌های سکولار در منطقه تلاش می‌کنند، واکنش‌های زیادی به دنبال داشت. این در حالی است که اظهارات این مقام اماراتی با پایه و اساس حکومت آل‌سعود در تضاد است. سخنان العتیبه واکنش برخی از شاهزادگان سعودی از جمله «عبدالعزیز بن فهد» را در پی داشته است. «فهده بنت سعود» هم ضمن انتقاد از سفیر امارات، درباره علت سکوت وزارت اطلاع‌رسانی سعودی در برابر این سخنان سؤال کرده است. فعالان سعودی در شبکه‌های اجتماعی هم با این هشتگ‌ها که «امارات، عربستان را سکولار می‌خواهد و تصمیمات ریاض در ابوظبی اتخاذ می‌شود» به این موضوع واکنش نشان دادند.
روزنامه اینترنتی رای الیوم در مورد تلاش بن سلمان برای سکولار کردن عربستان نوشته است؛ ناظران معتقدند عربستان به ناچار در مسیر سکولاریسم حرکت می‌کند که رویکرد رسانه‌های محلی این کشور در سخن گفتن از فواید قوانین مدنی و آماده‌سازی افکار عمومی برای تحولی تاریخی نشانگر همین امر است. تحولی که با جمع کردن بساط نهادهای دینی و انتقال به دوران گشایش و رفاه همراه خواهد بود. شبکه‌های ماهواره‌ای چون «روتانا» و «السعودیه 24» با دعوت از نویسندگان و روزنامه‌نگاران سعودی وابسته به جریان لیبرالیسم و کسانی که درباره منافع حاصل از لیبرالیسم در کشور،گفت‌و‌گو می‌کنند، به ایفای این نقش می‌پردازند و این مهمان‌ها امارات را به عنوان نمونه‌ای که می‌تواند الگوی عربستان برای اجرای سکولاریسم اسلامی باشد معرفی می‌کنند. حساب کاربری معروف سعودی در توییتر با نام «نحو الحریهًْ» (به سوی آزادی) با انتقاد از سوی «وسیم یوسف» مبلغ اماراتی مواجه شد؛ وی ضمن انتقاد از یک فایل ویدئویی، که فروش مشروبات به حاکمان را توجیه می‌کند، با تمسخر نوشت: برخی نیز می‌گویند که بازدید از خانه‌های فساد از بهترین اعمال است. این حساب مجازی با بیش از نیم‌میلیون طرفدار درباره رویکرد سعودی به سکولاریسم در جای دیگر نوشته است: مهم‌ترین دلیل برای رو کردن اروپایی‌ها در قدیم به الحاد و بی‌دینی، فساد کلیساها بود که طبق خواست حاکمان فتوا می‌دادند و ما هم در همان مسیر و حتی به شکلی بدتر درحال حرکتیم.
دو روزنامه انگلیسی «تلگراف» و «تایمز» هم با توجه به تغییر مسیر عربستان به سمت سکولاریسم نوشتند که این کشور ضوابط سخت دینی درخصوص زنان را خواهد شکست و در دوران ولیعهدی محمد بن سلمان با پیروی از چشم انداز 2030، شاهزاده جوان به زنان اجازه پوشیدن لباس شنا را خواهد داد تا در کنار مردان در سواحل مختلط شنا کنند. این اقدام برای گسترش گردشگری و کمک به اقتصاد سرزمین حرمین شریفین با صنعتی که جایگزین صنعت نفت باشد انجام خواهد شد. در حالی که پیش از آن حضور زنان در خیابان‌های عمومی نیز حرام شمرده می‌شده است.
به عقیده ناظران، در عربستان دو دیدگاه وجود دارد؛ اولی طرفدار «مسیر محمدی» مترقی است و این راه را سوپاپ اطمینانی می‌داند که کشور را به سمت گشایش و رهایی از افراط گرایی و تروریسم پیش خواهد برد. چهره‌های این جریان را می‌توان از طریق روزنامه‌های رسمی و مقالاتی که تغییر به سمت سکولار لیبرال را ترویج می‌کنند رصد کرد. دیدگاه دوم، ضد این گشایش است و به اصول دینی سفت و سختی که کشور بیش از 80 سال بر اساس آن استوار بوده پایبند است. دیدگاه دوم که مخالف سکولاریسم در کشور نفت‌خیز عربستان هستند از طریق تعدادی از کاربران فضای مجازی خودنمایی کردند و با ایجاد هشتگی با عنوان «آل‌سعود طبق شریعت خدا حکومت می‌کند» این نکته را یادآوری کردند که حکومت در کشور بر اساس شریعت است. ناظران این اقدام را هشداری مردمی برای حاکمان درباره شانه خالی کردن از روش حکومت دینی و وادادن در برابر کفار و تغییر چهره اسلامی عربستان برای جلب رضایت غرب برشمرده‌اند.
با توجه به چشم‌انداز اقتصادی ۲۰۳۰ سعودی که تحت نظارت محمد بن سلمان در حال اجراست، به نظر می‌رسد که وجود عربستان سکولار هم بخشی از این چشم‌انداز است و بن سلمان اصلاحات دینی را هم مدنظر دارد. کارشناسان، واکنش شاهزادگان سعودی به اظهارات سفیر امارات، را نه‌فقط در مقابله با امارات بلکه در اعلام موجودیت در برابر بن‌سلمان تفسیر کرده‌اند. این افراد همان مخالفان بن سلمان در خاندان حاکم عربستان هستند.
گفته می‌شود مقامات ارشد آمریکا نیز در سفری که سلمان اخیرا به واشنگتن داشته، به صراحت از وی خواسته‌اند تا به سلطه وهابیت در این کشور پایان دهد. حال باید منتظر ماند و دید که تقابل میان ولیعهد جوان و بی‌تجربه و علمای وهابیت در این سرزمین به پیروزی کدام یک منجر خواهد شد و آیا بن سلمان که از حمایت «سلمان الانصاری» رئیس‌لابی سعودی در آمریکا(ساپراک) و «احمد العصیری» سخنگوی عملیات شکست خورده «طوفان قاطعیت» علیه مردم یمن و البته «ترکی الدخیل» روزنامه‌نگار مشهور و جریان‌ساز سعودی برخوردار است، می‌تواند عربستان را از نظامی دینی به نظام پادشاهی سکولار تبدیل کند.