تفکر و منابع آن
(پرسش و پاسخ)
پرسش:ماهیت تفکر چیست و قرآن کریم چه منابعی را برای فکر کردن معرفی می‌کند؟
پاسخ:تفکر در لغت به معنی «اندیشیدن» است، و حقیقت آن، یک نحو سیر در معلومات موجود است، تا از این راه مجهول یا مجهول‌هایی معلوم گردد. (ترجمه تفسیر المیزان، ج4 ص40) تفکر یکی از ملاک‌های فضیلت انسان است. زیرا او به وسیله تفکر می‌تواند زشتی و زیبایی، خیر و شر و نقص و کمال را تشخیص دهد و در مسیر زندگی، راه سعادت و کمال خود را انتخاب کند. مرحوم علامه طباطبایی می‌فرماید: اگر کتاب الهی را تفحص کامل نموده، در آیاتش دقت فرمایید، خواهید دید که شاید بیش از سیصد آیه وجود دارد که مردم را به تفکر، تذکر، تعقل دعوت نموده و یا به پیامبر(ص) استدلالی را برای اثبات حقی و یا از بین بردن باطلی می‌آموزد. (همان، ج10، ص285)
همچنین در روایات فراوانی بر فضیلت تفکر تأکید شده است. به عنوان نمونه علی(ع) می‌فرماید: «نبه بالتفکر قلبک، قلبت را با تفکر بیدار ساز (اصول کافی، ج2، ص45)
منابع تفکر
در قرآن کریم و روایات اسلامی اموری چند به عنوان منابع تفکر بیان شده که در اینجا برخی از اهم آنها را که سودمندتر است ذکر می‌کنیم:
1- طبیعت
در بسیاری از آیات قرآن کریم، از عالم طبیعت یعنی زمین، آسمان، ستارگان، خورشید، ماه، دریاها، گیاهان، حیوانات و تمامی آنچه در اطراف انسان است به عنوان آیات و نشانه‌های الهی یاد شده و انسان دعوت به تفکر در آنها شده تا از این طریق به صاحب آیات که آفریدگار هستی است راه پیدا کند و معرفتش افزایش یابد. قل انظروا ماذا فی‌السموات و الارض» بگو دقت و مطالعه کنید ببینید در آسمان‌ها و زمین چه چیزهایی است. (یونس- 101)
2- تاریخ
آیات بسیاری از قرآن کریم، تاریخ امت‌های گذشته را ذکر کرده و ما را به مطالعه و تفکر در سرگذشت آنان دعوت نموده است. قرآن کریم تنها به بیان وقایع تاریخی اکتفا نکرده، بلکه همراه با آن، عوامل موثر در سرنوشت ملت‌ها را نیز ذکر کرده است.
قد خلت من قبلکم سنن، فسیروا فی‌الارض، فانظروا کیف عاقبه المکذبین (آل‌عمران- 137) پیش از شما سنت‌ها و قانون‌هایی عملاً به وقوع پیوسته است، پس در زمین و آثار تاریخی گذشتگان گردش و کاوش کنید، و ببینید پایان کار کسانی که حقایق وحی را دروغ پنداشتند به کجا انجامید.»
امام علی(ع) در خطبه 192 نهج‌البلاغه می‌فرماید:
«از کیفرهایی که بر اثر کردار بد و کارهای ناپسند بر امت‌های پیشین فرود آمد خود را حفظ کنید، و حالات گذشتگان را در خوبی‌ها و سختی‌ها به یاد آورید، و بترسید که همانند آنها باشید! پس آنگاه که در زندگی گذشتگان مطالعه و اندیشه می‌کنید، عهده‌دار چیزی باشید که عامل عزت آنان بود، و دشمنان را از سر راهشان برداشت، و سلامت و عافیت زندگی آنان را فراهم کرد، و نعمت‌های فراوان را در اختیارشان گذاشت، و کرامت و شخصیت به آنان بخشید که از تفرقه و جدایی اجتناب کردند، و بر وحدت و همدلی همت گماشتند، و یکدیگر را به وحدت واداشته به آن سفارش کردند.» و از کارهایی که پشت آنها را شکست، و قدرت آنها را درهم کوبید، چون کینه‌توزی با یکدیگر، پر کردن دل‌ها از بخل و حسد، به یکدیگر پشت کردن و از هم بریدن، و دست از یاری هم کشیدن، بپرهیزید.»
3- انسان
قرآن کریم نفس انسان را به عنوان یک منبع معرفت ویژه نام می‌برد. از نظر قرآن، سراسر خلقت، آیات الهی و علائم و نشانه‌هایی برای کشف حقیقت است. قرآن از جهان خارج انسان به «آفاق» و از جهان درون انسان به «انفس» تعبیر می‌کند. و از این راه اهمیت ویژه نفس را گوشزد می‌نماید. «سنریهم ایاتنا فی‌الافاق و فی انفسهم حتی یتبین لهم انه الحق» ما آیات قدرت و حکمت خود را در آفاق جهان و نفوس بندگان کاملاً روشن می‌گردانیم، تا بر آنان آشکار شود که او حق است. (فصلت- 52) همچنین در سوره ذاریات آیه 21 خداوند می‌فرماید:
«وفی انفسکم افلا تبصرون» و در نفوس خودتان آیا با چشم بصیرت نمی‌نگرید؟!
4- عبرت‌گیری از تغییر و تحولات دنیا
پستی و بی‌اعتباری دنیا و تغییر و زوال‌پذیری نعمت‌های آن، یکی دیگر از اموری است که می‌تواند موضوع تفکر انسان و عبرت‌گیری وی قرار گیرد. این تفکر زمینه بی‌اعتنایی و بی‌توجهی او را به دنیا فراهم کرده و در توجه بیشترش به آخرت و ارزش‌های معنوی و اخلاقی نقشی سازنده و عمیق داشته باشد.
از امام صادق(ع) نقل شده که رسول خدا(ص) فرمود: «اغفل الناس من لم یتعظ بتغیر الدنیا من حال الی حال» غافل‌ترین مردم کسی است که از تغییر دنیا از حالی به حال دیگر، پند نگیرد. (بحارالانوار، ج71، ص324)