محاسبه نفس
(پرسش و پاسخ)
پرسش:محاسبه نفس چیست و راهکارهای انجام آن کدام است؟
پاسخ:در بخش نخست پاسخ به این سؤال به جایگاه و نقش محاسبه نفس در تکامل انسان و بحث مشارطه به عنوان اولین راهکار حسابرسی از نفس اشاره کردیم. اینک در بخش پایانی دنباله مطلب را پی می‌گیریم.
۲- مراقبه
چون انسان با خود عهد و پیمان کرد که از گناهان دوری کند و همه کوشش خویش را صرف انجام واجبات و کسب خشنودی خداوند نماید، زمان وفای به این عهد و پیمان می‌رسد و چون نفس برای انجام گناهان و پیروی از شهوات آمادگی بیشتری دارد، ناخودآگاه بدان سو کشیده می‌شود. به همین جهت انسان پس از مشارطه برای اجرای عهد و پیمان باید مواظب و مراقب خود باشد و بدون مراقبه نمی‌تواند خود را از وسوسه‌های شیطان و راه‌های انحرافی نجات دهد و اصلاح کند. علی(ع) در این رابطه می‌فرماید: ینبغی ان یکون الرجل مهیمنا علی نفسه، مراقبا قلبه، حافظا لسانه» سزاوار است که انسان بر نفس خود مسلط باشد و قلب و زبانش را مراقبت نماید. (شرح غرر‌الحکم، ج 6، ص 445)
۳- محاسبه
محاسبه یعنی اینکه انسان در هر شبانه‌روز، وقتی را معین کند تا در آن خود را حسابرسی کند و طاعات و معاصی خود را بسنجد و اگر دید معصیتی از او سر زده یا تقصیر نموده است، از خداوند طلب بخشش کند و تصمیم بگیرد که دیگر چنین کاری را انجام ندهد.
امام صادق(ع) در این رابطه می‌فرماید: «اذا اویت الی فراشک، فانظر ما سلکت فی بطنک و ما کسبت فی یومک و ا ذکر انک میت و ان لک معادا» وقتی در رختخواب قرار می‌گیری، ببین (در طول روز) چه خورده‌ای و چه به دست آورده‌ای و به یاد داشته باش که تو خواهی مرد و به سوی خدا باز خواهی گشت (از تو در قیامت حسابرسی خواهد شد) (بحار‌الانوار، ج 71، ص 267)
۴- معاتبه
معاتبه یعنی اینکه انسان پس از محاسبه چون دید مرتکب گناهانی شده و یا واجبی را انجام نداده، خود را سرزنش و ملامت کند، مثلا خطاب به نفس بگوید: ای نفس! تو مرا هلاک کردی و به زودی در آتش جهنم با شیاطین و بدکاران عذاب خواهی شد! ای نفس اماره! آیا نمی‌دانی که در مقابل تو بهشت و جهنم است و تو به زودی داخل یکی از اینها خواهی شد؟
۵- معاقبه
برای اصلاح، تنها سرزنش و ملامت کافی نیست، بلکه باید نفس را در برابر گناهانی که مرتکب شده، مجازات و معاقبه کرد و برای هر گناهی مجازات مناسب آن را قرار داد. مثلا اگر لقمه حرامی خورده است با گرسنگی دادن به نفس، او را مجازات نماید. یا در احوالات برخی عرفا آمده است که با روزه، نماز، صدقه و برخی دیگر از امور مادی و معنوی خود را معاقبه می‌کردند.