188 - عاق دو جانبه در خانواده(پرسش و پاسخ) ۱۳۹۵/۱۰/۰۳
پرسش:از منظر آموزه‌های وحیانی وظایف پدر و مادر نسبت به فرزندان و بالعکس وظایف فرزندان نسبت به والدین چگونه است و آیا مسئله «عاق» طرفینی است؟
پاسخ:به نحو اجمال، اهمیت رعایت حقوق والدین (پدر ومادر) در قرآن به حدی است که در چند آیه بعد از نهی از شرک به خداوند، به آن امر شده است و در روایات نیز جزو با فضیلت‌ترین اعمال ذکر شده است. اما مصادیقی که در قرآن و روایات از حقوق ذکر شده عبارت‌اند از:
1. مؤدبانه با پدر و مادر سخن گفتن و برخورد متواضعانه با آنها
2. در خواست رحمت از خدا برای آنها
3. اطاعت آنها در غیر معصیت الهی
اما به نحو تفصیل در قرآن و روایات به موضوع حقوق پدر و مادر بر فرزندان توجه فراوانی شده است؛ که در طی محورهای زیر به این موضوع پرداخته می‌شود:
اهمیت حقوق پدر و مادر
قرآن به حقوق پدر و مادر آن چنان اهمیت می‌دهد که در چند مورد بعد از نهی از شرک به خداوند، احسان و نیکی به پدر و مادر را سفارش می‌کند. به عنوان مثال در بیان عهدی که از بنی اسرائیل گرفته است می‌فرماید: «و [به یاد آورید] زمانی را که از بنی اسرائیل پیمان گرفتیم که جز الله را عبادت نکنید و به پدر و مادر نیکی کنید» (بقره - 83) مشخص است که پیمان گرفتن بر نیکی به والدین، بر اهمیت این امر اشاره می‌کند. در جای دیگر با عبارت «و قضی ربک» به معنای این که «پروردگارت حکم قطعی کرد» و باز بعد از نهی از شرک، به احسان پدر و مادر امر می‌کند. «و قضی ربک لّاتعبدوا الّا ایّاه و بالوالدین احسانا ...» «و پروردگارت حکم کرد که جز او را عبادت نکنید و به پدر و مادر نیکی کنید» (اسراء - 23)
چنین مطالبی به کرات در آیات 36 سوره نساء، 151 سوره انعام، 8 سوره عنکبوت و 15 سوره‌های لقمان و احقاف نیز آمده است.
علاوه بر این تاکید‌ها، قرآن با ذکر نیکویی اولیا و انبیای الهی به والدین خود به نحو دیگری به اهمیت این مطلب تأکید نموده است؛ مثلا در سوره مریم، ضمن بیان فضایلی که در وجود حضرت یحیی(ع) به ودیعه نهاده، او را نیکوکار به والدینش خوانده است. «و بَرّا بوالدیه و لم یکن جبّاراً عصیّاً» (مریم ـ 14)
در روایتی حضرت امام صادق(ع) در جواب این سؤال که کدام اعمال برترند؟ می‌فرمایند: «نماز اول وقت، نیکی به والدین و جهاد». آوردن نیکی به پدر و مادر بعد از نماز اول وقت و قبل از جهاد نشان از اهمیت آن نزد ائمه دارد. در روایتی دیگر از امام صادق(ع) نقل شده که نیکی به پدر و مادر را چه صالح باشند و چه بد کار، از جمله مواردی شمرده‌اند که هیچ کس نمی‌تواند بهانه‌ای در آنها بیاورد. (التهذیب، ج 6، ص350)
مصادیق حقوق والدین در قرآن و روایات
در قرآن و روایات مصادیق و مواردی از حقوق پدر و مادر بر فرزندان را به صورت جزئی بیان کرده است که به بعضی از آنها اشاره می‌کنیم.
1ـ خوش سخنی
در آیه‌ای می‌فرماید: «... چون یکی یا هر دو [پدر و مادر] به پیری رسند حتی به آنان «اُف» مگو و آنها را از خود مران بلکه بزرگوارانه با ایشان سخن بگوی» (اسراء- 23) در روایتی نیز امام صادق(ع) می‌فرمایند اگر کمتر از «اف» عبارتی وجود داشت خداوند از آن نهی می‌فرمودند. (کافی، ج 2، ص 349)
2ـ تواضع در مقابل آنها
در ادامه آیه بالا می‌فرماید: «و بال‌های تواضع خویش را از روی رحمت و مهربانی در برابر پدر و مادر فرود آر» (اسراء - 24) تعبیر استعاری «فرود آوردن بال رحمت» در این آیه بر حد اعلای تواضع در برابر والدین دلالت می‌کند.
3ـ اطاعت از آنها
در روایتی از امام صادق (ع) نقل شده که فرمودند: «فرزند سه وظیفه در قبال پدر و مادر دارد؛ شکرگزاری آنها در همه حال، اطاعت آنها در آنچه امر و نهی می‌کنند (در غیر معصیت الهی) و خیر خواهی آنها در آشکار و خفا» (بحار الانوار، ج 75، ص 236)
4ـ دعا برای آنها
در همان آیات به دعا کردن برای پدر و مادر امر می‌فرماید: «... و بگو پروردگارا بر آنها [پدر و مادر] رحم کن همان طور که آنها مرا در کوچکی تربیت کردند» (اسراء ـ 24)
علاوه بر اینها به موارد جزئی‌تری نیز اشاره شده است؛ مثل روایتی از امام موسی بن جعفر(ع) که فرمودند از پیامبر(ص) در‌باره حق والد بر فرزند سؤال کردند ایشان جواب داد که فرزند نباید والدین خود را به نام صدا بزند و در راه رفتن و نشستن بر آنها سبقت گیرد و موجب توهین دیگران به ایشان شود (کافی، ج 2، ص 158) و در آیه‌ای نیز انفاق به والدین را مقدم بر هر انفاقی می‌کند و می‌فرماید: «از تو می‌پرسند که چه انفاق کنند. بگو هر مالی که می‌بخشید پس به والدین و نزدیکان و ... ببخشید» (بقره - 215)
1. مؤدبانه با پدر و مادر سخن گفتن و برخورد متواضعانه با آنها
2. در خواست رحمت از خدا برای آنها
3. اطاعت آنها در غیر معصیت الهی
اما به نحو تفصیل در قرآن و روایات به موضوع حقوق پدر و مادر بر فرزندان توجه فراوانی شده است؛ که در طی محورهای زیر به این موضوع پرداخته می‌شود:
اهمیت حقوق پدر و مادر
قرآن به حقوق پدر و مادر آن چنان اهمیت می‌دهد که در چند مورد بعد از نهی از شرک به خداوند، احسان و نیکی به پدر و مادر را سفارش می‌کند. به عنوان مثال در بیان عهدی که از بنی اسرائیل گرفته است می‌فرماید: «و [به یاد آورید] زمانی را که از بنی اسرائیل پیمان گرفتیم که جز الله را عبادت نکنید و به پدر و مادر نیکی کنید» (بقره - 83) مشخص است که پیمان گرفتن بر نیکی به والدین، بر اهمیت این امر اشاره می‌کند. در جای دیگر با عبارت «و قضی ربک» به معنای این که «پروردگارت حکم قطعی کرد» و باز بعد از نهی از شرک، به احسان پدر و مادر امر می‌کند. «و قضی ربک لّاتعبدوا الّا ایّاه و بالوالدین احسانا ...» «و پروردگارت حکم کرد که جز او را عبادت نکنید و به پدر و مادر نیکی کنید» (اسراء - 23)
چنین مطالبی به کرات در آیات 36 سوره نساء، 151 سوره انعام، 8 سوره عنکبوت و 15 سوره‌های لقمان و احقاف نیز آمده است.
علاوه بر این تاکید‌ها، قرآن با ذکر نیکویی اولیا و انبیای الهی به والدین خود به نحو دیگری به اهمیت این مطلب تأکید نموده است؛ مثلا در سوره مریم، ضمن بیان فضایلی که در وجود حضرت یحیی(ع) به ودیعه نهاده، او را نیکوکار به والدینش خوانده است. «و بَرّا بوالدیه و لم یکن جبّاراً عصیّاً» (مریم ـ 14)
در روایتی حضرت امام صادق(ع) در جواب این سؤال که کدام اعمال برترند؟ می‌فرمایند: «نماز اول وقت، نیکی به والدین و جهاد». آوردن نیکی به پدر و مادر بعد از نماز اول وقت و قبل از جهاد نشان از اهمیت آن نزد ائمه دارد. در روایتی دیگر از امام صادق(ع) نقل شده که نیکی به پدر و مادر را چه صالح باشند و چه بد کار، از جمله مواردی شمرده‌اند که هیچ کس نمی‌تواند بهانه‌ای در آنها بیاورد. (التهذیب، ج 6، ص350)
مصادیق حقوق والدین در قرآن و روایات
در قرآن و روایات مصادیق و مواردی از حقوق پدر و مادر بر فرزندان را به صورت جزئی بیان کرده است که به بعضی از آنها اشاره می‌کنیم.
1ـ خوش سخنی
در آیه‌ای می‌فرماید: «... چون یکی یا هر دو [پدر و مادر] به پیری رسند حتی به آنان «اُف» مگو و آنها را از خود مران بلکه بزرگوارانه با ایشان سخن بگوی» (اسراء- 23) در روایتی نیز امام صادق(ع) می‌فرمایند اگر کمتر از «اف» عبارتی وجود داشت خداوند از آن نهی می‌فرمودند. (کافی، ج 2، ص 349)
2ـ تواضع در مقابل آنها
در ادامه آیه بالا می‌فرماید: «و بال‌های تواضع خویش را از روی رحمت و مهربانی در برابر پدر و مادر فرود آر» (اسراء - 24) تعبیر استعاری «فرود آوردن بال رحمت» در این آیه بر حد اعلای تواضع در برابر والدین دلالت می‌کند.
3ـ اطاعت از آنها
در روایتی از امام صادق (ع) نقل شده که فرمودند: «فرزند سه وظیفه در قبال پدر و مادر دارد؛ شکرگزاری آنها در همه حال، اطاعت آنها در آنچه امر و نهی می‌کنند (در غیر معصیت الهی) و خیر خواهی آنها در آشکار و خفا» (بحار الانوار، ج 75، ص 236)
4ـ دعا برای آنها
در همان آیات به دعا کردن برای پدر و مادر امر می‌فرماید: «... و بگو پروردگارا بر آنها [پدر و مادر] رحم کن همان طور که آنها مرا در کوچکی تربیت کردند» (اسراء ـ 24)
علاوه بر اینها به موارد جزئی‌تری نیز اشاره شده است؛ مثل روایتی از امام موسی بن جعفر(ع) که فرمودند از پیامبر(ص) در‌باره حق والد بر فرزند سؤال کردند ایشان جواب داد که فرزند نباید والدین خود را به نام صدا بزند و در راه رفتن و نشستن بر آنها سبقت گیرد و موجب توهین دیگران به ایشان شود (کافی، ج 2، ص 158) و در آیه‌ای نیز انفاق به والدین را مقدم بر هر انفاقی می‌کند و می‌فرماید: «از تو می‌پرسند که چه انفاق کنند. بگو هر مالی که می‌بخشید پس به والدین و نزدیکان و ... ببخشید» (بقره - 215)
ادامه دارد