علی پوریا

 خداوند در قرآن زن و شوهر را به لباس نسبت به هم تشبیه کرده است. در مطلب حاضر نویسنده در تفسیر این مفهوم قرآنی به ویژگی‌های لباس ‌اشاره و ارتباط آن را با عملکرد و رفتار همسران نسبت به هم تشریح کرده است.
***
تفاوت نکاح و زوجیت
از نظر قرآن، هر مخلوقی دارای زوج و جفتی است تا بدان کامل شود. خدا می‌فرماید: وَمِنْ كُلِّ شَيْءٍ خَلَقْنَا زَوْجَيْنِ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ؛ از هر چيزى زوج يعنى نر و ماده آفريديم. اميد كه شما عبرت گيريد.(ذاریات، آیه 49) البته این زوجیت در انسان در قالب نر و ماده است؛ چنانکه خدا در جایی دیگر می‌فرماید: وَمَا خَلَقَ الذَّكَرَ وَالْأُنْثَى؛ و سوگند به آنكه نر و ماده را آفريد. (لیل، آیه۳)  این بدان معناست که نفس انسانی با همه استقلالی که نسبت به نفس دیگر دارد، از یک نیازدایمی و فقر ذاتی رنج می‌برد و به هیچ وجه نمی‌تواند مستقل زندگی کند و به کمالات دست یابد؛ زیرا اقتضای زوجیت و جفت داشتن در ذات خلقت هر چیزی از جمله انسان، جز این نیست که بی‌زوج خویش به کمال نمی‌رسد. بنابراین، هر نفس انسانی با بده و بستان به جفت خویش است که به کمال دست می‌یابد. این زوجیت باید در قالب نر و ماده باشد؛ زیرا جنس مخالف است که فرصت کمال‌یابی را می‌دهد نه جنس موافق.
از این مطالب می‌توان این معنا را به دست آورد که زوجیت به معنای یافتن جنس مخالف مناسب، یک ضرورت در طبیعت و نهاد هر موجودی بویژه انسان است. از آنجا که انسان مانند جنیان از عقل و اراده برخوردار است، از این اختیار انتخاب سود می‌برد تا خود زوج خویش را انتخاب کند. این گونه است که نر و ماده انسانی با اختیار ارادی خویش زوج خویش را انتخاب کرده و در کنار وی زندگی می‌کنند.
البته برای اینکه زوجیت و جفت‌یابی مورد تشویق و تاکید قرار گیرد و گرایش ذاتی به یک گرایش انتخابی آزاد تبدیل شود، انگیزه‌های ظاهری و باطنی و ذاتی و عرضی برای آن قرار داده شده است. یکی از مهم‌ترین انگیزه‌های زوجیت در انسان، انگیزه‌های جنسی و لذت جنسی است. از این رو زوجیت در انسان با نکاح در آمیخته است؛ زیرا نکاح در زبان عربی به معنای عمل جنسی است. از نظر قرآن، هدف از نکاح دستیابی به زوجیتی است که دو جنس مخالف نر و ماده در کنار هم به اهدافی دست می‌یابند که مهم‌ترین آن سکونت و آرامش است. خدا می‌فرماید: وَمِنْ آيَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْوَاجًا لِتَسْكُنُوا إِلَيْهَا وَجَعَلَ بَيْنَكُمْ مَوَدَّهًًْ وَرَحْمَهًًْْ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ؛ و از نشانه‌هاى او اينكه از نوع خودتان همسرانى براى شما آفريد تا بدانها سکون و آرام گيريد و ميانتان دوستى و رحمت نهاد. آرى در اين نعمت براى مردمى كه مى‏‌انديشند، قطعا نشانه‏‌هايى است. (روم، آیه ۲۱)
در این آیه بیان شده که زوج باید از نوع انسان باشد، نه از انواع دیگر مانند سگ و گربه. دیگر آنکه هدف از ایجاد زوج برای انسان از جنس انسان آن است که انسان به سکونت و آرامش برسد. این بدان معنا خواهد بود که انسانی که جفت و زوجی ندارد، در تلاطم و اضطراب است و با زوج است که به سکون و آرامش می‌رسد و از خروش باز می‌ایستد. البته وقتی زوجیت ایجاد شود، در سایه آن و سکونتی که پیامد آن است، از سوی خداوند اموری به عنوان برآیند این زوجیت پدید می‌آید که همان مودت و رحمت است. مودت نوعی ارتباط عاطفی بروز و ظهور یافته در عمل و رفتار است که می‌تواند ولایت را تحقق بخشد؛ از این رو خدا درباره مزد رسالت پیامبر(ص) به مودت ذی‌القربی ‌اشاره می‌کند(شوری، آیه 23) که برآیند آن ولایت است. به این معنا که شخصی که مودت کسی را پذیرفته تحت ولایت و سرپرستی او قرار می‌گیرد که بر پایه محبت است. بر این اساس، نوعی ولایت و سرپرستی محبتی میان همسران ایجاد می‌شود که در جایی دیگر نمی‌توان آن را یافت؛ چنانکه رفتار میان همسران براساس عنصر رحمت کلی خواهد بود که مهربانی چیزی جز عفو و گذشت و عطوفت و رافت و احسان و مانند آنها نخواهد بود.
البته از نظر قرآن سکونت و آرامش را می‌توان در جاهایی دیگر و با اسباب دیگر فراهم آورد، مثلا شب یکی از اسباب سکونت است که بارها در قرآن آمده است: هُوَالَّذِي جَعَلَ لَكُمُ اللَّيْلَ لِتَسْكُنُوا فِيهِ؛ او خدایی است که برای شما شب را قرار داد تا در آن آرامش یابید. (یونس، آیه 10؛ غافر، آیه 61؛ قصص، آیه 73) این از رحمت الهی است که اسباب سکونت را متفاوت و گوناگون قرارداده است؛ اما باید توجه داشت که جنس سکونتی که با شب و خواب آن به دست می‌آید با جنس سکونت و آرامشی که با همسر به دست می‌آید فرق دارد، هر چند در کلیت یکی است.
همچنین خدا در آيه 189 سوره اعراف مي‌فرمايد: هوالذي خلقكم من نفس واحده و جعل منها زوجها ليسكن اليها؛ اوست آن كس كه شما را از نفس واحدي آفريد و جفت وي را از آن پديد آورد تا بدان آرام گيرد.
به هر حال، میان نکاح و زوجیت فرق است و اهداف زوجیت بسیار متعالی و برتر از اهداف نکاح است که در آن پاسخ به یک نیاز طبیعی شهوانی به نام نیاز جنسی است. در حالی که با زوجیت اهدافی چون سکونت و مودت و رحمت فراهم می‌آید و انسان در شرایط سعادتی قرار می‌گیرد که از جایی دیگر تامین شدنی نیست. کسب این کمالات را نمی‌توان به تنهایی یا با جنس موافق به دست آورد، بلکه لازمه آن جنس مخالفی است که همدل و همراه در زندگی است.
همسران، لباس یکدیگر
از نظر قرآن، زوجیت یک اصل اساسی در تحقق اهداف متعالی و کمالی بشر است؛ اما این زوجیت باید در شکل و قالبی باشد که بتواند این اهداف را برآورده سازد. به سخن دیگر، زوجیت عنصر اولی و ابتدایی است که باید شرایط و امور دیگری فراهم آید تا آن فلسفه و اهداف کمالی و متعالی تحقق یابد.
از نظر قرآن، زن و شوهری می‌توانند به چنین اهداف کمالی و متعالی دست یابند که نسبت به یکدیگر لباس باشند. خدا می‌فرماید: أُحِلَّ لَكُمْ لَيْلَةَ الصِّيَامِ الرَّفَثُ إِلَى نِسَائِكُمْ هُنَّ لِبَاسٌ لَكُمْ وَأَنْتُمْ لِبَاسٌ لَهُنَّ؛ در شب‌هاى روزه زناشویی با زنان‌تان بر شما حلال شده است. آنان براى شما لباسى هستند و شما براى آنان لباسى هستيد.(بقره، آیه 187)
باید توجه داشت که لباس دارای ویژگی‌هایی است که از جمله آنها می‌توان به این ویژگی‌ها و کارکردها ‌اشاره کرد:
1- زینت و آرایش: از مهم‌ترین کارکردهای لباس آن است که انسان بدان خود را زیبا می‌کند. از این رو لباس‌های متنوع و رنگارنگی می‌پوشد تا زیبا جلوه کند. خدا درباره این کارکرد لباس می‌فرماید: وهوالذي سَخّرالبحر لتأکلوا منه لحماً طرياً وتستخرجوا منه حليهً تلبسونها؛ او خداوندي است که دريا را زير سلطه شما قرارداد تا ازآن گوشت تازه بخوريد و از آن زيورهايي مانند درّ ومرجان استخراج کنيد که آن را به عنوان لباس و پوشش زیبا مي‌پوشيد.» (نحل، آیه 14) اصولا انسان زیبایی را دوست می‌دارد و برای ایجاد و کسب آن تلاش می‌کند. از همین رو که خداوند فرمان می‌دهد در محافل و جوامع عمومی از زینت‌ها استفاده کنید و آن را به کار گیرید تا این گونه آراسته در مجالس و محافل حضور یابید: يابني آدم خذوا زينتکم عند کل مسجد؛ ‌ای فرزندان آدم زینت‌های خود را در هر مسجدی به کار گیرید.(اعراف، آیه 32) پس انسان در مساجد که برای عبادت است باید از زینت‌های ظاهری در کنار زینت باطنی یعنی تقوا سود برد و خود را بیاراید. اهل بهشت خود را به انواع زر و زیور و لباس‌ها می‌آرایند و این رویه بهشتی را باید اهل بهشت در دنیا نیز داشته باشند. (کهف، آیه 3) این رویه اهل بهشت باید در میان همسران نیز نمود یابد. بر این اساس، همسران نسبت به یکدیگر باید به گونه‌ای عمل کنند که چون لباسی زیبا برازنده یکدیگر باشند و هر کسی به آنان می‌نگرند آنان را در کمال زیبایی و جمال بیابد. البته از آنجا که در فرهنگ قرآنی، زیبایی حقیقی همان زیبایی معنوی است، در حقیقت هر یک از همسران باید تلاش کند تا از نظر اخلاقی و معنوی دیگری به عنوان یک انسان کامل خودنمایی کند. امام صادق(ع) مي‌فرمايد: «إلبَس و تَجَمّل فإنّ اللهَ جميلٌ و يُحِبّ‌الجمال و ليکن مِن حلال؛ بپوشيد و خود را بيارایيد که خداوند زيباست و زيبايي را دوست مي‌دارد، اما اين لباس و زينت بايد از راه‌حلال باشد. (وسائل الشيعه ،ج3 ،ص340) امام علي (ع) در اين باره مي فرمايد: «ان الله جميل يحب الجمال و يحب ان يري اثر النعمه علي عبده؛ خدا زیبا است و زیبایی را دوست می‌دارد و دوست دارد که اثر نعمت در بنده‌اش نمایان شود.» (فروع كافي ج 6 ص 438) اینکه خدا می‌فرماید: وَأَمَّا بِنِعْمَهًِْ رَبِّكَ فَحَدِّثْ؛ از نعمت پروردگارت سخن بگو.(ضحی، آیه 11) این سخن گفتن با نمایش نعمت نیز می‌تواند معنا یابد. امام صادق(ع)مي فرمايد: «اذا انعم الله علي عبده بنعمه ، احب ان يري عليه لانه جميل يحب الجمال؛ هنگامی که خدا بر بنده‌ای نعمتی داد دوست می‌دارد که آن را نشان دهد؛ زیرا خدا زیبا است و زیبایی را می‌پسندد.» (فروع كافي ج 6 ص 438 و وسايل الشيعه ج 5 ص 7)
۲- پوششی بر زشتی: از دیگر کارکردهای لباس آن است که زشتی‌ها را می‌پوشاند؛ زیرا در بدن انسان نقاط زشتی ممکن است باشد که ظهور آن موجب تنفر و ‌اشمئزاز دیگران شود. عیب پوشی از خواص لباس است: (یا بنی آدم قد انزلنا علیکم لباساً یواری سوآتکم و ریشاً، اعراف 26) «سؤآت» در آیه به معناي «هر آنچه ذكر و ظهورش در ملا عام براي ديگران مايه شرمساري است» و «ريشاً» به معناي «پر پرندگان است و چون پر براي پرندگان موجب زيبايي آنهاست، در اين آيه «ريشاً» به طور عام به عنوان وسيله‌اي آرايش و يا هر آنچه كه موجب آراستگي انسان شود به كار رفته است» [مفردات راغب اصفهاني و لسان العرب ابن منظوراندلسي- ذيل لغت سؤآت و ريش] نیازهای جنسی زن و مرد وقتی طغیان می‌کند، موجب رفتارهای زشت می‌شود و حتی به جنایت و قتل می‌انجامد که در گزارش‌های خبری بسیار شنیده و دیده شده است. همسران با برآورد کردن این نیازهای جنسی به گونه‌ای عمل می‌کنند تا این زشتی نیاز جنسی از میان برود و دیده نشود. در حقیقت ارضای همسران از نظر جنسی خود عامل اصلی پوشش این زشتی رفتاری است. خداوند از جمله كاركردهايي كه براي لباس در آيه 26 سوره اعراف بيان می‌کند پوشاندن زشتي‌هاي انسان و تزيين و زينت است. در آيه مورد بحث پوشاندن عورت و ديگر زشتی‌هاي تن آدمي به عنوان يكي از كاركردهاي لباس بيان شده و در ادامه به نقش تزييني لباس‌اشاره گرديده تا معلوم شود كه همان گونه كه لباس پوشش زشتی‌هاست، درعين حال با جلوه‌ها و آرايه‌هايش، آدمي را نيز زيبا مي‌نماياند. هر چند كه نفس پوشاندن زشتي به طور طبيعي موجب مي شود تا نقش زيباي انساني جلوه كند ولي افزون بر اين زيبايي كه لباس براي آدمي موجب مي شود، همچنين با تزيين و جلوه‌گري ديگري موجبات افزايش زيبايي آدمي را نيز فراهم می‌کند. بنابراين مي توان گفت كه زن و شوهر در قبال هم نقش پوشيدن عيوب و نواقص را ايفا می‌کنند و موجب مي‌شوند تا زيباتر از هر زماني جلوه كنند.
۳- پوشش دفاعی: یکی از مهم‌ترین کارکردهای لباس، پوشش دفاعی از گرما و سرما و جنگ است. خداوند در آيه 18 سوره نحل دو كاركرد ديگر براي لباس بيان می‌کند كه عبارت از حفاظت از گرما و شمشير و تيرهاي دشمن است: والله جعل لكم مما خلق ظلالا و جعل لكم من الجبال اكنانا و جعل لكم سرابيل تقيكم الحر و سرابيل تقيكم باسكم كذلك يتم نعمته عليكم لعلكم تسلمون؛ و خدا از آنچه آفريده، به سود شما سايه‌هايي فراهم آورده و از كوه‌ها براي شما پناهگاه‌هايي قرار داده و براي شما تن‌پوش‌هايي مقرر كرده كه شما را از گرما (و سرما) حفظ می‌کند، و تن‌پوش‌ها (زره‌ها)يي كه شما را در جنگتان حمايت مي نمايد. اينگونه نعمتش را بر شما تمام مي گرداند، اميد كه شما (به فرمانش) گردن نهيد. پس ازمهم‌ترین کارکردهای همسران نسبت به یکدیگر آن است که اجازه ندهند تا عواملی موجب نفوذ و تاثیر منفی در فکر و رفتار آنان شود. در حقیقت به عنوان محافظ و پوشش دفاعی یکدیگر عمل می‌کنند و اجازه نمی‌دهند تا شیطان‌های جنی و انسی به محیط خانواده نفوذ کرده و عامل انحراف و سستی بنیاد خانواده شوند. همان طوری که لباس ظاهری، انسان را از گرما و سرما و جنگ حفظ می‌کند و حتی اجازه نمی‌دهد جنیان بتوانند تن انسان را ببینند؛ زیرا لباس از این قدرت برخوردار است که جنیان بدن انسان را نبینند با آنکه از در و دیوار عبور می‌کنند، همچنین همسران با برآورد نیازهای یکدیگر اجازه نمی‌دهند تا جنیان و انسان‌های شیطانی به محیط خانواده نفوذ و یا در روان همسران تصرف داشته باشند. همسران از عرض و مال و جان یکدیگر محافظت می‌کنند و اجازه تعرض به دیگران نمی‌دهند. این گونه است که در مسیر کمالی گام برمی‌دارند؛ زیرا فرصت بی‌بدیلی برای توبه و استغفار و کارهای خوب و نیک برای یکدیگر فراهم می‌آورند و هرگونه اتهام و تردید را از سر زندگی خویش دور می‌سازند.
۴- نهان سازی: ازديگر كاركردهايي كه قرآن براي لباس ياد می‌کند، اينكه همه چيز را از ديده مخفي می‌سازد چنانكه شب اين گونه است (فرقان، آيه 74) و همين پوشش مطلق است كه آرامش و استراحت را براي آدمي فراهم می‌آورد و از تشويش و اضطراب حفظ می‌کند. زن و شوهر نيز بايد اينگونه باشند و با پوشش كاملي كه براي يكديگر ايجاد می‌کنند و از ديده‌هاي دشمنان مخفي مي سازند، آرامش و استراحت و امنيت را براي يكديگر به ارمغان آورند. از نظر قرآن، همسران باید چنان امنیتی را ایجاد کنند که دیگران نتوانند همسرش را ببینند و به محیط خانواده نفوذ کنند. هر یک از همسران موظف هستند تا همچون پاره‌ای از شب عمل کنند و اجازه ندهند تا دیگران نسبت به مسایل خانواده آگاهی داشته باشند. بنابراین، اخبار یکدیگر را منتقل نکنند و مسائل میان خویش را به دیگران نگویند و روزنه‌ای برای دیگران به زندگی خویش باز نکنند. همسرانی که از روابط جنسی خویش اعم از اختلالی یا کمالی سخن می‌گویند، روزنه‌ای برای دیگران به خلوتگاه خویش باز می‌کنند. اصولا بیان اخبار میان همسری بیرون از دایره خانواده زشت است و باید از آن اجتناب کرد.
۵- پوشش تقوایی: هر چند که تقوا به معنای وقایه و نگه داشت است و به حوزه دفاعی ارتباط پیدا می‌کند، ولی برای تاکید بر ارزش تقوا جداگانه از این کارکرد لباس سخن به میان آورده می‌شود. از نظر قرآن، تقوا دارای سه‌گانه عام و خاص و اخص است که مراتب پایین تا عالی آن را شکل می‌دهد. تقوای اخص شامل انجام همه واجبات و مستحبات از یک سو و ترک همه محرمات و مکروهات و حتی شبهات و بلکه حتی برخی از مباحات از سوی دیگر است. این بدان معنا است که همسران اگر بخواهند لباس کاملی برای یکدیگر باشند باید این گونه عمل کنند و جنبه‌هایی را مورد توجه قرار دهند که لازم و ضروری همسری نیست، ولی به حکم احسان و بلکه اکرام عمل به آن را وظیفه خود می‌دانند. بر این اساس، زندگی خود را در چارچوب قوانین سفت و سخت حقوق همسری سامان نمی‌دهند و همواره حقوق خود و وظیفه دیگری را یادآور نمی‌شوند، بلکه کارهایی را که انجام می‌دهند در قالب عفو و گذشت و بلکه احسان و بلکه اکرام ایثاری است بی‌آنکه هیچ چشمداشتی داشته باشند؛ زیرا این همسران رضایت خدا را می‌جویند هر چند بر خود سختگیرند و از حقوق مسلم و قانونی خود چشم پوشند. از این روست که بر درشتی و رفتار بد همسر صبوری کرده و با حلم و عقلانیت عاطفی ، ایثار می‌کنند و از حقوق قانونی می‌گذرند تا محیط خانواده را سالم و آرام نگه دارند. بی‌گمان اینگونه تقوای الهی است که هدف از زندگی مشترک و زوجیت است. پس باید انسان خود را به لباس تقوایی بیاراید که همسران می‌توانند به عنوان زوجیت شرایط تحقق آن را به بهترین وجه فراهم آورند و بهشت و سعادت دنیا و آخرت را برای یکدیگر تامین و تضمین کنند. این گونه است که لباس زشتی فقدان آسایش و آرامش را از تن یکدیگر بیرون می‌آورند و همسرانی که این گونه عمل نکنند و در مسیر تقوای الهی گام برندارند، گرفتار فقدان آسایش و آرامش یعنی سعادت و خوشبختی خواهند شد؛ چنانکه خدا می‌فرماید: اذاقها الله لباس الجوع والخوف؛ خدا لباس و پوشش گرسنگی و ترس را بر آنان چشاند. (نحل، آیه 112)