پرسش:از منظر قرآن چه اشخاص و یا جریانی از دین اسلام، استفاده ابزاری می‌کنند و آن را در جهت اهداف غیرالهی خود به کار می‌گیرند؟
پاسخ:در سه بخش قبلی پاسخ به این سؤال ضمن تأکید بر اینکه جریان نفاق پیچیده‌ترین و خطرناک‌ترین جریان در جامعه اسلامی است، و مهم‌ترین ویژگی منافقان استفاده ابزاری از دین اسلام است، به مفهوم و زمینه‌های پیدایی نفاق و راه‌های شناخت منافقان پرداختیم. اینک در تکمیل مباحث قبلی، بخش پایانی را پی می‌گیریم.
4- استفاده ابزاری از دین اسلام
در آیه نخست سوره منافقون در تحلیل علت اینکه به اسلام روی آورده و شهادتین را به زبان می‌آورند و می‌گوید: اذا جاءک المنافقون قالو نشهد انک لرسول الله و الله یعلم انک لرسوله و الله نشهد ان المنافقین لکاذبون اتخذوا ایمانهم جنه؛ هنگامی منافقان نزدت می‌آیند می‌گویند که ما شهادت می‌دهیم که تو رسول خدایی و خدا می‌داند که تو رسول اویی ولی خداوند درباره منافقان شهادت و گواهی می‌دهد که آنان دروغگویند و ایمان را تنها برای ابزار برگزیده‌اند.
بنابراین منافقان از ایمان و دین به عنوان ابزار استفاده می‌کنند تعبیر به اینکه آنان شهادت به رسالت و توحید را تنها برای جنه و سپر اختیار کرده‌اند نشان می‌دهد که ایشان درجامعه احساس خطر می‌کردند و برای اینکه خود را در دژ امنی قرار دهند و از آسیب‌های احتمالی از سوی دین و دینداران در امان بمانند به شهادتین روی آورده و ایمان اختیار کرده‌اند. در حقیقت دین ابزاری است که در پناه آن می‌کوشند تا خود را از مومنان و جامعه ایمانی حفظ کنند. به همین دلیل گفته شد که نفاق زمانی در جامعه شکل می‌گیرد که اسلام و ایمان در قدرت باشند و کافران برای رهایی از فشارهای قدرت اسلام به دین روی می‌آورند تا در پناه آن خود را از هرگونه گزندی حفظ کنند. این گزند تنها از قدرت جامعه ایمانی محتمل است.
هرچند که ممکن است که این گزند و آسیب توهمی و نادرست باشد ولی تنها ترس از اسلام و جامعه ایمانی است که برخی از شهروندان را وادار می‌سازد که خود را در ظاهر مطابق با جامعه و سازگار و همراه با آن نشان دهند در حالیکه برخلاف آن ایمان داشته و حرکت می‌کنند.
در آیه 16 سوره مجادله نیز به همین مسئله اشاره کرده و تحلیل می‌کند که علت روآوری منافقان در جامعه ایمانی به ایمان و اسلام تنها ترس است و برای حفظ خویش سپر و زره اسلام را بر تن کرده‌اند تا با آن از آسیب‌های اجتماعی در امان بمانند.
جریان نفاق، جریانی است که دین را ابزار خویش قرار می‌دهد و با نگاه دین ابزاری به آن رو می‌آورد. این جریان از جریان‌های مخفی و زیرزمینی است. به سخن دیگر از خصوصیات و ویژگی‌های جریان نفاق حرکت‌های زیرزمینی و مخفی آنان است. به هدف ضربه زدن و جلوگیری از افزایش قدرت اسلام به اسلام رو می‌آورند تا از داخل بر پیکر آن ضربه وارد سازند. از این روست که هدف از ورود به ایمان و اسلام تنها پناه بردن به سپری است که در پناه آن بتوانند از درون تهدیدات خود را عملی سازند و به اهداف خویش دست یابند. از این روست که هم در آیه 16 سوره مجادله و هم در آیه 2 سوره منافقان سخن از گرفتن جنه و سپر اسلام برای سد و بستن راه خدا به میان آمده است: «اتخذوا ایمانهم جنه فصدوا عن سبیل‌الله»
5- آثار سلبی استفاده ابزاری از دین
به نظر می‌رسد استفاده ابزاری دین در جامعه و حکومت، چهار تاثیر منفی عمده داشته باشد: 1- به علت پیوندی که بین دین و سیاست و منافع یک قشر و گروه خاص شکل می‌گیرد، ناکامی‌های سیاسی به پای دین نوشته می‌شود و در نهایت تضعیف اعتقادات دینی و ناکارآمدی حکومت اسلامی را در پی دارد.
2- روحانیت به عنوان نهادی که وظیفه تفسیر و تبیین و مرجعیت دین را دارد، بی‌اعتبار می‌شود، و به مرور مرجعیت و نقش فرهنگ‌سازی خود را در جامعه از دست می‌دهد. در واقع نتیجه همان استفاده ابزاری از دین است که تصور می‌شود خودکامگی و استبداد در پیوند با دین و روحانیت است.
3- عامه مردم به ویژه جوانان به عنوان مخاطبان اصلی دین اسلام، به مرور سرخورده و واگرا می‌شوند، چرا که استفاده‌کنندگان ابزاری از دین، چهره واقعی و اصیل دین اسلام را در عمل به آنان نشان نمی‌دهند.
4- بسترسازی برای تقویت حاکمیت و فرهنگ‌سکولاریسم یکی دیگر از آثار سلبی استفاده ابزاری از دین است، چرا که حکومت‌های غیرالهی تا پیش‌نیاز تنفر از دین و واگرایی نسبت به دین الهی را در مقام تجربه نداشته باشند، نمی‌توانند بر مردم براحتی مسلط شوند و اقبال مردم را به همراه داشته باشند.