۲۰ - تاریخ تمدن اسلامی - مخترع اتاق تاریک و مدل اولیه دوربین عکاسی ۱۳۹۷/۰۲/۰۲
تاریخ تمدن اسلامی- ۲۰
ابن هیثم نابغه‌ای که فیزیک مدرن را پی‌ریزی کرد
مخترع اتاق تاریک و مدل اولیه دوربین عکاسی
قانون سوم حرکت؛
چندین قرن قبل از ادعای اسحاق نیوتن
استاد رحیم پور ازغدی (استاد دانشگاه) براساس اسناد و شواهد و کتب منتشره در قرون میانی، قانون سوم حرکت را نیز متعلق به قرن‌ها پیش از نیوتن و امثال آن می‌داند:
«... اینکه برایتان قرائت می‌کنم (از متنی مربوط به 1050 سال پیش است) ببینید آیا قانون سوم حرکت هست یا نیست:
هنگامی که حلقه‌ای میان دو نیروی جاذبه قرار گیرد، نیروی وارد برآن حلقه از هر یک از دو نیرو موجب مقاومت حلقه دربرابر نیروی دیگر است.در این حالت اگر یکی از دو نیرو بر دیگری غلبه پیدا کند، اینگونه نیست که از طرف دومی بر حلقه نیرویی وارد نمی‌شود بلکه آن نیرو هست ولی مغلوب و مقهور واقع شده است و اگر نبود اولی، نیازی به تمامی نیرویی که صرف کرده نداشت»
ابوالبرکات پیرامون حرکت سقوط آزاد اجسام تحت تاثیر نیروی جاذبه زمین کتاب می‌نویسد. او می‌گوید:
«... جسم رها شده هر چه به زمین نزدیکتر شود، سرعت آن افزایش می‌یابد به طوریکه تاثیر جاذبه با زیاد شدن طول مسافت اضافه می‌شود.»
اینها نسخه‌های خطی است و چاپ نشده. برای یک بار هم کسی ارزش قائل نشده که اینها را چاپ کند.»
از قانون شکست نور تا محاسبه انعکاس آینه‌های مقعر
قوانین آینه‌ها و نور از جمله دیگر قوانینی بودند که توسط دانشمندان اسلامی طرح و کشف شدند. تئوری‌ها و فرمول‌های مختلف در همین مسیر تدوین و ارائه شد و نظریه‌ها و تئوری‌های گوناگون آن هم توسط همین دانشمندان طرح گردید. پروفسور زیگرید هونکه (مورخ، پژوهشگر و نویسنده کتاب «خورشید الله برفراز مغرب زمین») در این زمینه به ابن هیثم‌اشاره دارد:
«...ابن هیثم دلیل شکست نور را به وسیله چیزهای مختلف مانند هوا یا آب کشف کرده و شرح داده است و به این ترتیب ضخامت جوی که کره زمین را احاطه کرده است دقیقا 15 کیلومتر حساب می‌کند. او به بررسی هاله اطراف کره ماه و شفق و همچنین قوس و قزح که ارسطو در شرح علت فیزیکی آن درمانده بود، می‌پردازد. او معلومات خود را در مورد وسائلی که با عدسی و نور مربوط هستند، به کار می‌برد. او انعکاس آینه‌های مقعر با برش‌های کروی و مخروطی را مطالعه و محاسبه کرد و قانون نورافکن را کشف کرد. او نه تنها تاثیر حرارتی محل تقاطع نور Brennwirkung و بزرگ نشان دادن آینه‌های مقعر را مورد آزمایش علمی قرار‌داد بلکه همچنین این تاثیرات را نیز در مورد ذره بین بررسی کرد...»
مخترع اتاق تاریک و مدل اولیه دوربین عکاسی
ابن هیثم اولین کسی بود که دوربین جعبه‌ای یک سوراخه را ساخت. مدل اولیه دوربین عکاسی Camera Obscura یا Loch Kamera، پخش مستقیم‌اشعه نور را به او ثابت می‌کند. با چشم خود می‌بیند ولی باور نمی‌کند که چگونه این آزمایش، محیط را در صفحه مقابل، معکوس نشان می‌دهد. او همان روش آزمایشی را انجام داد که بعدها لئوناردو داوینچی نیز آن را به کار برد.
جرج سارتن (پدر تاریخ علم) درباره ابن هیثم می‌نویسد:
«... ابن هیثم که در لاتینی به نام Alhozen شناخته شده است، صاحب کتاب المناظر در مبحث نور، نه تنها در نویسندگان قرون وسطی مانند ویتلو از لهستان، راجر بیکن و جان پکم از انگلیس بلکه در دانشمندان متاخرتر تا مرگ کپلر و خود کپلر (1635 میلادی) تاثیر داشته است. ابن هیثم نخستین کسی است که درباره رنگین کمان توضیح دقیق علمی داده است. بعد از آنکه کپلر کتابی درباره نور نوشت، نقل قول مستقیم از ابن هیثم از رواج افتاد...»
ابن هیثم پایه گذار علم تحقیقی
برخلاف آنچه در کتب علمی غرب رایج است و به کتب تاریخ علم ما راه یافته، نه «راجر بیکن» و نه «باکوفون ورولام» Baco vin Verulam ، نه «لئوناردو داوینچی» و نه «گالیله»، هیچکدام پایه گذار علم تحقیقی نبودند. پیش از آنان، علم فیزیک تحقیقی و آزمایشی به وسیله دانشمندان اسلامی پایه گذاری شده بود. همانطور که علم طبیعی مدرن کنونی، یک تئوری متناسب را با آزمایش تنظیم شده ربط می‌دهد تا به نتیجه برسد، «ابن هیثم» در آن زمان عینا همین کار را می‌کرد.
او به آزمایشاتی پرداخت که سرتاسر بخش هندسه نور را به زمینه بارآور علمی تبدیل کرد.
تئوری‌های فیزیک اپیتیک ابن هیثم و تاثیر بر لئوناردو داوینچی
پروفسور زیگرید هونکه (مورخ، پژوهشگر و نویسنده کتاب «خورشید الله برفراز مغرب زمین») تاثیر ابن هیثم و تئوری‌های فیزیک اپتیک وی بر دانشمندان اروپایی را شگفت آور خوانده و در کتاب خود می‌نویسد:
«...تاثیر (ابن هیثم) این مسلمان نابغه بر اروپا شدید است. تئوری‌های فیزیک اپیتیک(عدسی و جریان و شکست نور) او، علم اروپا را تا داخل دوران جدید رهبری می‌کرده است. حسن هیثم (965-1039 میلادی) در کتاب گنجینه نور و عدسی Opticae thesaurus هرگونه مسائل عدسی و نوری را که بعدها از راجر بیکن انگلیسی (1219-1294) تا ویتلیو مجارستانی، مورد مطالعه قرار‌داده اند، پایه گذاری می‌کند. لئوناردو داوینچی ایتالیایی که مدعی اختراع دوربین عکاسی و پمپ آب و هنر تراشکاری و اولین هواپیما است به طور چندجانبه تابع دانشمندان اسلامی بوده است و قابل اثبات است که شدیدا تحت تاثیر کتاب‌های علمی و آزمایشات حسن بن الهیثم قرار داشته است...»
کتاب ابن هیثم؛ پایه‌های فیزیک مدرن
وسعت و اعتبار علمی حسن ابن هیثم که جرج سارتن (یعنی دانشمندی که به عنوان پدر تاریخ علم نامیده شده)، در کتاب «مقدمه‌ای بر تاریخ علم» به ستایش وی پرداخته ، به همین تاثیر گذاری در علم نجوم بر دانشمندان معروف اروپایی محدود نمی‌شود. اساس کشفیات و دستاوردهای علمی ابن هیثم در علم نورشناسی است که در کتاب‌های ارزشمند «علم مناظر» و «علم البصریات» وی درج گردیده است. پرفسور فوآد سزگین (مدیر انستیتو و موزه علوم و تمدن اسلامی دانشگاه گوته فرانکفورت) درباره پژوهش‌ها و تحقیقات و دستاوردهای مختلف علمی ابن هیثم می‌گوید:
«...دستاوردهای علم نورشناسی (اوپتیک) باقی مانده از یونانیان باستان، در قرن 11 میلادی توسط دانشمندن بزرگی به نام ابن هیثم، به صورت مدرن و تجربه گرای امروزی خود پایه گذاری شد. کتاب البصریات (علم البصار) ابن هیثم در قرن 12 میلادی به زبان لاتین ترجمه شد. ترجمه این کتاب که در اروپای جنوبی و ایتالیا منتشر شد، تاثیر فراوانی بر دانشمندان بزرگی مانند لئونارد داوینچی گذاشت. کتاب «البصریات» ابن هیثم، علاوه بر آنکه مهمترین کتاب نوشته شده در زمینه پرتوشناسی است، اثریست که پایه‌های فیزیک مدرن را نیز پایه ریزی کرده است. در این خصوص محققان اروپایی از قرن 19 میلادی تا به امروز، مطالعات بسیاری را روی این کتاب انجام داده‌اند...»
دکتر احمد محمود، استاد تاریخ اسلام دانشگاه قاهره درباره حضو ابن هیثم در دانشگاه الازهر مصر می‌گوید:
«...از جمله دانشمندان نامی که وابسته به جامع الازهر بودند، دانشمند بزرگ الحسن بن الهیثم است. هنگامی که الحاکم، آوازه علمی او را شنید، دعوتش کرد. الحاکم از جمله خلفایی بود که علاقه وافر به علوم عقلی و فلکی و شیمی و... داشت...»
دکتر سند احمد سند، استاد تاریخ اسلام دانشگاه «عین الشمس» نیز موقعیت ممتاز «ابن هیثم» را در مصر آن روز چنین توضیح می‌دهد:
«...در منابع تاریخی امده است که الحاکم بامرالله (حاکم فاطمی مصر) ، او را ارج نهاد و برای وی کاخی تخصیص داد تا در آن به تالیف و تصنیف مشغول شود. پس حسن بن هیثم نیز مشغول پژوهش‌های خود در علم پرتو شناسی و تصویر شناسی گردید. حسن بن هیثم از مریدان و زائران دائمی مسجد جامع الازهر در آن زمان بود...»