خداوند متعال در قرآن صریحاً می‌فرماید که اگر خدا می‌خواست، هرگز جنگی واقع نمی‌شد و حتی همه را هدایت شده قرار می‌داد؛ اما سؤال این است که چرا خداوند متعال چنین نخواست؟ پاسخ اجمالی این است که کمالی که خداوند برای انسان در نظر گرفته و انسان می‌تواند به آن برسد، در گرو رفتارهای اختیاری او است و یكی از لوازم اختیار، وجود سلیقه‌های مختلف و فراهم بودن زمینه انتخاب مسیرهای گوناگون توسط افراد و در نتیجه، امكان بروز اختلاف، جنگ و درگیری بین انسان‌ها است.
این شبهات از گذشته وجود داشته و مصلحان و انبیاء سعی کرده‌اند با در نظر گرفتن میزان فهم مردم، این مسائل را برای آنها حل کنند. امروزه نیز که همه مسائل به زبان علمی مطرح می‌شود، جا دارد که چنین موضوعاتی به صورت علمی تبیین شود و روشن است كه حوزویان در این زمینه مسئولیت بیشتری نسبت به سایرین بر عهده‌دارند.
كسانی كه به این شبهات پاسخ داده‌اند، به دو گروه الهیون و مادی‌گرایان تقسیم می‌شوند. مادیین نیز به دو گروه سنتی و دیالکتیک تقسیم می‌شوند. دسته اول از مادیین معتقدند عالم ماده در نتیجه یک انفجار اتفاقی ایجاد شده و پس از آن سلسله‌ای از اتفاقات منجر به خلقت کره زمین، رویش گیاهان، پیدایش حیوانات و سرانجام، پدید آمدن انسان در روی زمین شده است. از جمله این اتفاقات، نزاع، درگیری و جنگ‌هایی است كه بین موجودات مختلف از ابتدا بوده و پس از آن نیز ادامه یافته است.باید در حد توان از بروز درگیری‌ها كاست؛ لذا نهادهایی مانند سازمان ملل تشکیل شده است. البته اگر آمار دقیقی ارائه شود، شاید مشخص شود که بعد از تشکیل این سازمان‌ها آمار جنگ و جنایت بیشتر شده است.
اما از نظر دیالکتیست‌ها اساس هستی بر پایه تضاد است و اگر تضاد وجود نداشت، هیچ پدیده‌ای در عالم به وجود نمی‌آمد. طبیعتاً پیدایش جنگ‌ها نیز نتیجه تضاد بین جوامع است. گاهی نیز برای توجیه نظریه خود ادعا می‌کنند که در سایه این جنگ‌ها، پیشرفت‌هایی هم حاصل شده كه بدون جنگ و درگیری به دست نمی‌آمد.
به هر حال در برخی شرایط گریزی از تضاد و تقابل بین جوامع نیست،سؤالی كه در چنین شرایطی مطرح می‌شود این است كه چگونه باید با این پدیده مواجه شد؟‌اشخاص منصف و معتدل در برابر این سؤال معتقدند باید كوشید با گسترش محبت و عدالت از درگیری و نزاع پیشگیری و كاری كرد كه حتی‌المقدور از خسارات جنگ كاسته شود. اما سخن در این است که كدام نظام ارزشی می‌تواند از افزایش خسارت‌ها جلوگیری کند و این نظام چگونه حاصل می‌شود؟
مسئله مهم این است که چگونه باید جنگ را مدیریت کرد که از درگیری‌های بی‌حاصل پیشگیری شود و خسارات كمتری وارد گردد؛ چون به هر حال حداقل یك طرف نزاع در اختیار ما نیست. شاید كسانی مثل رئیس‌جمهور آمریکا بخواهند با بمب‌های اتمی نقاط مختلف دنیا را مورد تهاجم قرار دهند. طبیعتاً در چنین شرایطی نمی‌توان دست روی دست گذاشت و بی‌تفاوت بود؛ بلکه باید برنامه دفاعی مناسبی داشته باشیم.
بدون دفاع در برابر متجاوزان، همه ارزش‌ها و مصالحی كه خداوند از خلقت انسان بر روی زمین  در نظر داشته، از بین می‌رود. لذا وجود قوانین مناسب برای دفاع و جهاد در جهت تأمین مصالح جامعه و تحقق اهداف الهی امری لازم و ضروری است.
شیوه‌های اسلام برای ایجاد انگیزه جهاد
قوانین جنگ در اسلام مشخص است، اما نیاز به تبیین دارد،طبع انسانی ابتدائاً تمایل به جنگ ندارد؛ حال اگر وظیفه الهی و انسانی اقتضا كند که كسانی در جنگ شرکت کنند، چه باید کرد که انگیزه جنگیدن در افراد به وجود بیاید؟
اسلام از شیوه‌های مختلفی در جهت ایجاد انگیزه برای شرکت مسلمانان در جهاد استفاده كرده است.  یكی از این روش‌ها كه برای افراد ضعیف‌الایمان مورد استفاده قرار گرفته، تشویق مسلمانان به شركت در جهاد برای کسب غنائم جنگی است؛ البته مخاطب این آیات کسانی هستند که غیر از جلب منفعت دنیایی به فکر امور دیگر نیستند و این امر لطف  خدا نسبت به این گروه است که حتی این عده نیز از جهاد محروم نشوند.
تهییج حس غلبه بر دشمن شیوه دیگر قرآن برای تشویق به مشاركت در جهاد است. باید توجه داشته باشیم كه این اهداف در اسلام اصالت ندارد و از جمله عوامل مشترک بین متدینین و مادیون است که اسلام نیز آنها را نفی نمی‌کند، تا افراد ضعیف‌الایمان نیز انگیزه‌ای برای شركت در جنگ بیابند و از این طریق مصالحی که برای جامعه در جهاد نهفته است، تأمین شود.
این روش شبیه كار پدر و مادری است که داروی تلخ را با شربتی شیرین آمیخته و به فرزند بیمارشان می‌دهند. گرچه کودک این دارو را به خاطر شیرینی آن می‌خورد؛ اما در عین حال از منافع دارو نیز بهره‌مند می‌شود. لذا تشویق به شرکت در جهاد برای رسیدن به غنیمت یا انگیزه‌های شبیه آن، شیوه‌‌ای است برای اینکه حتی افرادی با پایین‌ترین درجه ایمان نیز از منافع جهاد بهره‌مند شوند.
قرآن کریم برای ایجاد انگیزه در افرادی که ایمان متوسطی دارند، روش دیگری را به كار می‌گیرد و آن وعده معامله‌ای پرسود است؛ خداوند متعال جان شما را در مقابل بهائی ارزشمند می‌خرد. طبیعتاً در یك معامله هرچه سود بیشتر باشد، برای فرد مطلوب‌تر است. خداوند متعال مسلمانان متوسط‌الایمان را به معامله‌ای دعوت می‌کند که در آن جان خود را بدهند و در مقابل، از سودی بی‌نهایت بهره‌مند شوند. در این معامله انسان، باقی مانده عمر خود را كه روزی به پایان می‌رسد، به خدا می‌فروشد و در مقابل، خداوند او را از عذاب ابدی نجات داده و عمری بی‌نهایت از نعمات بهشتی بهره‌مند می‌كند.
پیشنهاد چنین تجارتی از سوی خداوند حکیم، عادل و صادق، نقش مهمی در ایجاد انگیزه برای مؤمنان واقعی ایفا می‌کند،بنده كسی را می‌شناسم که چهل شب جمعه از شهری دیگر به قم می‌آمد و در مسجد جمکران احیا می‌گرفت، برای اینکه خداوند شهادت را نصیبش کند! شما کدام مکتب را می‌شناسید که بتواند افرادی را با چنین انگیزه‌هایی پرورش دهد؟
اعتلای کلمه الله؛ هدف والای شهدا
خداوند متعال برای افرادی که معرفت و ایمانی قوی‌تری دارند، با شیوه‌هایی فراتر از امور مادی ایجاد انگیزه می‌كند.ازسخنان، وصیت‌نامه‌ها و خاطرات برخی شهدا می‌توان فهمید كه آنها انگیزه‌ای فراتر از بهشت و تجارت با خدا داشتند و بقدری همتشان بالا بوده که نه نگرانی از عذاب جهنم داشتند و نه طمعی برای رفتن به بهشت. کسی که عاشق باشد، نگاهش به هدیه معشوق نیست؛ بلکه خود معشوق برای او اصل است و همین که از دست معشوق هدیه‌ای بگیرد، برایش ارزشمند است.
امام حسین(ع) به کربلا نرفت كه از طریق شهادت به بهشت برسد؛ او به دنبال معامله با خدا نبود؛ بلکه فقط به خاطر عشق به خدا، چنین کرد؛ او خود را فدا و خانواده‌اش را بی‌سرپرست کرد تا خدا را ببیند.
اگر كسی بپرسد چنین ادعایی از شخصیتی مثل سیدالشهدا (ع)كه امام معصوم است، پذیرفته است؟می‌گوییم: آری؛ ما هرگز نمی‌توانیم مراتب کمال آن حضرت را حتی درک کنیم؛ اما سیدالشهدا مکتبی را معرفی كرد که هزاران شاگرد در این مکتب و بر اساس مبانی آن تربیت شدند و نمونه‌های درخشانی از كاری كه آن حضرت كرد تا روز قیامت به منصه ظهور خواهند رسید.
اگر تاریخ دفاع مقدس را بررسی کنیم، نمونه‌های بارزی از شاگردان مکتب سیدالشهدا را خواهیم دید که برای نجات از عذاب جهنم یا به طمع به بهشت، به جبهه نرفتند؛ برخی از شهدا در وصیت‌نامه‌هایشان تصریح کردند که تنها هدفشان از آمدن جبهه این بوده که «لتکون کلمهًْ الله هی العلیا».
بیانات آیت‌الله مصباح یزدی (دام ظله) در دهمین یادواره شهدای مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)؛ قم24 /11 / 1396.