ج)نمایی از مدارس و دانشکده‌های دوران تمدن اسلامی
آنچه از نوشته‌ها و مکتوبات آن دوران برجای مانده و مورخین و دانشمندان مختلف هم نقل کرده اند، این است که در سیستم آموزشی آن روزگار تحصیلات و آموزش علم، مجانی بود. شاگردان مدارس علمی معمولا در طبقه فوقانی مدرسه زندگی می‌کردند، کرایه و اجاره‌ای در کار نبود، علاوه برآن کمک‌های دیگری هم انجام می‌شد؛ منجمله تغذیه مجانی و یک پول توجیبی مختصر. در زیرزمین این مدارس، مطبخ و انبار آذوقه و حمام قرار داشت. در طبقه هم کف، اتاق‌ها، سالن‌های درس و کتابخانه به ردیف در پشت ستون‌های ایوان اطراف حیاط قرار داشتند و در وسط هم، حوض آب واقع شده بود. در اینجا محصلین جوان، قرآن و سنت، دستور زبان (صرف و نحو)، فلسفه، معانی بیان، ادبیات، تاریخ، انسان شناسی(ملل شناسی)، جغرافیا، منطق، ریاضیات و نجوم را با برنامه‌ای فشرده می‌آموختند.
شیوه آموزش اینگونه بود که محصلین با سؤال و جواب و در بحث و مناظره، به مسائل درسی وارد می‌شدند. استادیاران و تمرین دهندگان که از شاگردان قدیمی و یا فارغ التحصیلان بودند، دروس را با آنان تکرار می‌کردند. همچون خانه زنبور عسل ولی به مقیاس عظیم، این مرکز علمی در جوش و خروش بود. در این مدارس رهبران مذهبی و سیاسی هم تعلیم و رشد داده می‌شدند
استاد شهید مرتضی مطهری در کتاب «خدمات متقابل اسلام و ایران» درباره شوق مسلمانان برای علم آموزی می‌نویسد:
«... کسب علم در قرن اول هجری فقط به وسیله مسافرت میسر می‌شد و سفرهایی که در طلب علم می‌کردند و در وهله اول نخست به مقتضای اوضاع و احوال هر سفر جهات موجبه‌ای داشت، لکن به تدریج سفر رسم شد و سرانجام تقریبا به یک نوع جنون مبدل گردید و احادیثی از قبیل حدیث ذیل موید سفرهای علمی شد. پیغمبر فرمود: هرکه راهی را در طلب علم طی کند، خدا او را به راهی که به بهشت منتهی می‌گردد، می‌برد... مکحول اصلا بنده‌ای بود در مصر که چون آزاد گشت، حاضر نشد از آن مملکت خارج شود مگر وقتی که جمیع علوم متداول در مصر را کسب نمود و پس از آنکه به این کار توفیق یافت، به حجاز و عراق و شام رفت تا حدیث معتبری درباره تقسیم غنائم به دست آورد...»
اولین دانشگاههایی که مدرک تحصیلی اعطاء کردند
در دوران طلایی اسلام حدود قرن نهم میلادی، نخستین دانشگاههایی که به دانشجویان خود مدرک تحصیلی پزشکی اعطاء می‌کردند، تحت عنوان بیمارستان بر پا شدند. این مراکز دو منظوره بوده و حالت دانشگاه-بیمارستان داشتند. کتاب گینس که رکوردهای دنیا در آن ثبت می‌شود، دانشگاه «قرویین» (تأسیس ۸۵۹ میلادی) واقع در شهر «فاس» مراکش را به عنوان کهن‌ترین دانشگاهی که مدرک تحصیلی به دانشجویان خود اعطاء می‌کرد، معرفی نمود. دانشگاه «الازهر» نیز که در سال ۹۷۵ میلادی در قاهره بنا شد، در رشته‌های گوناگون دانشگاهی، مدارک تحصیلی به دانشجویان خود اعطاء می‌کرد. این مدارک شامل مدارک تخصص تری و ارشد (کارشناسی ارشد امروزی) نیز می‌شد. دانشگاه الازهر به عنوان یک دانشگاه کامل در دنیا شناخته شده‌است. خاستگاه و اصل درجه و مدرک دکترا به مجوز و مدرکی با نام اجازه (به عربی: الإِجازَة) بر می‌گردد. دانش آموختگانی که این مدرک را اخذ می‌کردند اجازه داشتند در مدارس اسلامی به نشر آراء و افکار خود و همچنین تدریس علوم مربوطه به پردازند.
پروفسور سلیم تی اس الحسنی (استاد دانشگاه و رئیس بنیاد علم و فن‌آوری و تمدن در منچستر انگلیس) درباره دانشگاه «قرویین» و چگونگی طرح و ساخت و تاسیس و سپس گسترش آن در کتاب «1001 اختراع؛ میراث مسلمانان در جهان ما» می‌نویسد:
«... یک مجتمع آموزشی مهم شامل مسجد و دانشگاه قرویین در شهر فاس مراکش دایر بود. این دانشگاه به همت «فاطمه فهری»، یک زن جوان مومن و پرهیزکار در دوران حاکمیت ادریسیان در سال 327 هجری قمری ساخته شد. فاطمه که زنی تحصیل کرده و تاجری موفق بود، پس از آنکه ثروت زیادی از پدرش به ارث برد، تصمیم گرفت تمام این ثروت را صرف ساختن یک مسجد– دانشگاه مناسب در شهر فاس کند. او در طراحی و اجرای این بنا، محدودیتی قرار‌داد و آن این بود که در ساختمان آن می‌بایست از مواد و مصالحی که در همان منطقه یافت می‌شد، استفاده شود. با شروع عملیات ساختمانی این پروژه، فاطمه روزه گرفتن در ساعات روز را آغاز کرد و تا زمانی که عملیات احداث به پایان رسید و ساختمان کامل شد، به این کار خود ادامه داد.»
«قرویین»، همچون مساجد بزرگ دیگر، به سرعت به محلی برای آموزش تعالیم مذهبی و مباحث سیاسی تبدیل شد. پس از چندی، آموزش موضوعات متعدد دیگر، به ویژه علوم طبیعی، در دستور کار این مسجد- دانشگاه قرار گرفت. در نهایت نیز «قرویین» توانست نام خود را به عنوان نخستین دانشگاه در تاریخ ثبت کند.
این دانشگاه بسیار مجهز بود و وسائل و تجهیزات بسیار از جمله ابزارهای ستاره شناسی، اتاق زمان شامل اسطرلاب‌ها، ساعت‌های آفتابی و دیگر وسائل لازم برای محاسبه و تعیین وقت در آنجا یافت می‌شد.
علاوه بر ستاره شناسی، قرآن و الهیئت، موضوعاتی چون حقوق، بلاغت و سخنوری، متون نظم و نثر، منطق، حساب، جغرافیا و طب در «قرویین» تدریس می‌شد و مورد تحقیق و مطالعه قرار می‌گرفت. دوره‌هایی نیز در این محل برای علاقمندان برگزار می‌شد که از جمله آنها، دستور زبان، تاریخ اسلام و مقدمات علم شیمی و ریاضیات بود. تنوع موضوعات و کیفیت بالای تدریس در این دانشگاه، پژوهشگران و دانشجویان زیادی را از همه جا به این محل کشاند. به دلیل تعداد زیاد متقاضیان، مسئولان این دانشگاه، ناچار به طراحی یک نظام دقیق و سخت گزینشی دانشجو، شبیه آنچه در دانشگاههای امروزی هست، شدند.
براین اساس، شرایط ورود به این دانشگاه شامل یادگیری کل قرآن و داشتن دانش کافی در عربی و و اطلاعات عمومی مناسب بود...
دانشگاههای اسلامی در قلب آفریقا
برخلاف بسیاری از تمدن‌ها و فرهنگ و نحل، در تمدن اسلامی فراگیری علم و دانش اندوزی برای رنگ و جنس و نژاد و قومیت‌های مختلف یکسان بود. چرا که دین اسلام، دین عدالت و برابری و مساوات بود برای همه نژادها و ملت ها. مرحوم فخرالدین حجازی در کتاب «نقش پیامبران در تمدن انسان» به این نکته و ویژگی دین اسلام و تمدن اسلامی‌اشاره دارد:
... حکومتی که رسول الله(صل الله علیه و آله) ایجاد نمودند بر اساس احکام قرآنی و وحی الهی مبتنی بود. از اهداف مهم حکومت اسلامی می‌توان به برقراری عدالت اجتماعی و تعاون و همکاری‌اشاره نمود. عدالت الزاماً به معنای از بین بردن کامل فقر در جامعه نیست، بلکه بیشتر به معنای از بین بردن تبعیض طبقاتی است.
پیامبر(صل الله علیه و آله) در اجرای عدالت و حق کسی را بر کسی دیگر برتری نمی‌داد. در نزد ایشان اجرای قانون الهی برای زن و مرد یکسان و یکی را بر دیگری ترجیح نمی‌دادند و حتی به نزدیکانش اجازه تخطی از قانون الهی را نمی‌داد...
از همین روی دانشگاهها و مدارس عالی و حوزه‌های علمیه حتی در دورترین مناطق و سرزمین‌های اسلامی مانند قلب آفریقا و سرزمین سیاهان برپا شد و بدون توجه به رنگ نژاد و قومیت و جنس و... هر آن کس که طالب علم بود را می‌پذیرفت. این در حالی است که پس از سال‌های طولانی و سیاه برده داری و تبعیض نژادی هنوز حضور سیاهپوستان در برخی دانشگاههای آمریکا با مانع و مشکلات مختلف مواجه است.
از میان دانشگاههایی که در دوران تمدن اسلامی در قلب آفریقا تاسیس شد، می‌توان به دانشگاه «سنکور» در تمبوکتو (سودان کنونی) در یکی از جنوبی‌ترین نقاط سرزمین مسلمانان‌اشاره کرد. این دانشگاه محل گردهم آمدن اندیشمندان اهل مالی، غنا و سنگال بود. دانشگاه «سنکور» در محوطه بیرونی «مسجد سنکور» در سال 379 هجری قمری و به وسیله قاضی القضات فاضل تمبوکتو، «القادی عقیب بن محمود بن عمر»، بنیان‌گذاری شد. محوطه داخلی مسجد، دقیقا در راستای خانه مقدس کعبه در مکه ساخته شده بود.