بخش مهمي از وقف، وقف آموزشي بوده است؛ بنيادي در جهت حفظ و نگهداري ميراث علمي و توسعه و حمايت از بقاي آن. بدون ترديد اگر به مقوله وقف، به طور همه جانبه نگريسته شود و اهميت اين سنت نبوي آشکار شود، سهم عمده اي در تحول ساختار فرهنگي و توسعه علمي و اقتصادي کشور ايفا خواهد کرد. نظام کاربردي وقف در شئون مختلف اجتماعي از گستردگي و تنوعي برخوردار است که حتي بيان فهرست ريز آن بيش از حد این نوشتار است. تأثير وقف در پژوهش و در نتيجه در گسترش دانش و علومي که موجب شکوفايي تمدن عظيم اسلامي در قرون مختلف شد و ديگر آثار و برکات اين سنت پايدار، تجربه کار ساز و مفيدي است که بايد براي مسئولان و دست اندرکاران برنامه ريزي توسعه کشور که احياي تمدن اسلامي، پيشرفت و آباداني و تشکيل مدينه فاضله اسلامي را وجهه همت خود قرار‌داده اند، مورد توجه ويژه قرار گيرد. زيرا ساختار و کارکردهاي نهاد وقف بر ساختار و کارکردهاي نهادهاي ديگر چون نهادهاي علمي، پژوهشي، آموزشي، درماني، اقتصادي و فرهنگي تأثير مستقيم دارد. وجود هزاران مدرسه، مسجد، درمانگاه، بيمارستان، حسينيه، کتابخانه، کاروان سرا، رباط، حمام، قنات، آب انبار، پل و... بهترين گواه و شاهد آن است.
در عصر صفویه در ایران تعداد مدارس وقفی در شهرهای یزد و اصفهان بیشتر از دیگر شهرها رو به فزونی گذاشت. مطالعه کتابچه موقوفات یزد به خوبی دامنه وسیع موقوفات را در دوران بعد از اسلام در این شهر نشان می‌دهد. مساجد، و مدارس یزد دارای موقوفات گوناگونی بود که کمابیش عواید آن به مصرف می‌رسید.نحوه اداره مدارس از لحاظ مالی بسته به نظر موسس آن و همچنین وجود موقوفاتی داشت که برای تعمیر، خرید و استنساخ کتب، هزینه زندگی طلاب و غیره در نظر گرفته شده بود. معمولا نحوه عزل و نصب کارکنان مدرسه و پرداخت حق الزحمه یا کمک هزینه تحصیلی در وقف نامه‌ها قید شده بود که این گونه امور در اختیار متولیان وقف بود.
اما در برخی وقفنامه‌ها ورای تعیین چگونگی عزل و نصب کارکنان یا پرداخت حق الزحمه و یا کمک هزینه تحصیلی، بسیاری از امور موقوفه و پیرامون آن به طور دقیق در نظر گرفته می‌شد، نحوه عمل با آنها توضیح داده و مورد تاکید قرار می‌گرفت و مجموع این توضیحات و تاکیدات در واقع در حکم تبیین نوعی سبک زندگی بود که به تمدن اسلامی راه می‌برد. در این حال این وقفنامه‌ها به صورت یکی از مهمترین اسناد تاریخ تمدن اسلامی در می‌آمدند. یکی از این وقفنامه‌ها که حکم سند مهمی در چگونگی تشریح سبک زندگی ایرانی/اسلامی دارد، وقفنامه «ربع رشیدی» است.
ب) وقفنامه رَبع رشیدی؛
یکی از اسناد مهم تاریخ تمدن اسلامی
در بخش‌های پیشین توضیح داده شد که«ربع رشیدی» یکی از نتایج «وقف» است. مجموعه‌ای شگفت انگیز و حیرت آور، متعلق به حدود 800 سال پیش که نخستین مجموعه دانشگاهی در جهان به شمار آمده و تمام سازه‌ها و سامانه‌های مورد نیاز یک شهر اسلامی که می‌توانسته نیازهای دانشجویان را تامین بکند را در خود گنجانده است از قبیل مسجد، بازار، حمام، مراکز خرید، کتابخانه و بیمارستان. این مجموعه براساس «وقف» شکل گرفته است؛ یعنی گروهی از مسلمانان با وقف اموال و عواید کارهای تجاری خود، چنین مجموعه‌ای را بنا کردند.
هر صنف و طبقه علمی در یک محله و کوچه و خیابان
آنچنانکه خواجه رشید در وقفنامه «ربع رشیدی» می‌نویسد، جایی که این ربع بنیاد گردید، باغاتی بود که خواجه رشید، آن باغات و کاریزهای متعلقه را از صاحبانش خریده و ربع را در آنجا ساخت. محلات و کوچه‌هایی در داخل آن و قریه‌هایی در خارج آن احداث کرد و هر محله و کوچه و قریه را به مناسبت کسانی که در آنجا سکونت داده بود، نام گذارد، مثلا محله‌ای که «زُهّاد» در آن اقامت داشته اند، «محله صالحیه» و کوچه‌ای که علماء در آن مقیم بوده اند، «کوچه علماء» و جایی که اطباء و جراحان و محصلین طب اقامت داشتند، «معالجه معالجان» و قریه‌ای که غلامان گرجی بودند، «قریه گرجیان» و قریه غلامان رومی، «قریه رومیان» نامیده شد.
محل تعلیم دروس در مساجد
بخشی از وقفنامه «ربع رشیدی» درباره قوانین و ضوابط برخی از محلات ربع است، مثلا اینکه در بیت الحُفّاظ باید حافظین قرآن که شرایط اوصاف آنها مفصلا در وقفنامه ذکر گردیده (و یکی از اوصاف آنها این است که از میان مردمان خوش آواز انتخاب شوند) باید هر روز به تلاوت قرآن‌اشتغال داشته باشند. اما بقاع خیر و توابعی که در وقفنامه ذکر شده، عبارتند از:
«نخست از روضه که حوض آب در میان صحن آن است و آن مشتمل است بر دو مسجد، یکی صیفی.. و در تابستان نماز در آنجا گزارند و درس‌ها و علوم در آنجا گویند و یکی دیگر مسجد شتوی و آن گنبدیست که متصل صفه صدر است و به زمستان نماز در آنجا گزارند و درس‌ها، علوم از تفسیر و حدیث و غیر هم در آنجا گویند و همچنان مشتمل است بر دارالمصاحف و کتب حدیث و آن در جوار مسجد شتویست و نیز روضه مشتمل است بر بیت التعلیم ایتام و بر دیگر حجره‌ها و سراج‌ها.... دوم خانقاه مخصوص پذیرایی درویشان و مستحقان
سوم دارالضیافه جهت مجاوران و مسافران با مطبخ و حوائج خانه و توابع آن از تحتانی و فوقانی جانب ایمن جهت مجاوران و جانب ایسر جهت مسافران»
همه مسافران و غریبان پذیرایی می‌شوند
به موجب شرح وقفنامه، هر غریبی و مسافری از هر دیاری که بوده، اگر او را در تبریز و حوالی آن مسکن نبوده، سه روز در مهمانخانه «ربع رشیدی» مهمان بوده و چارپایی را نیز که همراه داشتند، در آنجا فرود می‌آورده، متولی و دیگر عمال ربع، مکلف بوده‌اند که از او پذیرایی‌های لایق به جای آورند و هنگام رفتن اگر به پای افزاری حاجت داشته باشد، به او بدهند.
آش خوش طعم و بوی برای مسکینان
مسافری که به «ربع رشیدی» وارد می‌گردید اگر به لحاظ مالی ناتوان بود، در دارالمساکین که آش مسکینان تهیه می‌شد، شام و ناهار می‌خورد.در بازار«ربع رشیدی»دیگی بود به نام دیگ مسکینان که در آن برای فقراء و مساکین، آش می‌پختند و این آش غیر از آشی بود که برای مسافران دیگر معین شده بود. درباره چگونگی تهیه و پخت و توزیع این آش در وقفنامه آمده:
«از آش دیگ مسکینان باید به هر فقیر، یک کاسه داده شود و هر کاسه، یک پاره گوشت که خمس یک من باشد با دو تا نان از آنچه در تبریز مشهور است به نام سیچانی و تقریبا نیم من باشد، بدهند. جماعتی که مباشر انبارها و نانوایی‌ها و دادن شام و ناهار و امور مطبخ هستند، باید که تمام معتمد باشد و امین و متدین و قطعا پیرامون مسکرات نگردد، آش پاک پزند و خوش طعم، دیگ و کاسه پاک دارند... و همواره قدری زیره و گشنیز کوفته به وقتی که دیگ از آتش فروگرفته بروی اندازند تا بوی خوش کند.»
5 سال، حداقل دوره تحصیلی دانشجویان طب
چهارمین نوع از بقاع خیر و توابع مورد نظر وقفنامه؛ دارالشفاء و شرابخانه و سرای طبیب بود. در این باره وقفنامه «ربع رشیدی» چنین حکایت می‌کند:
«اطبایی که به خدمت دارالشفاء مامور بوده‌اند باید هرکدام نوبه و کشیک داشته باشند تا اینکه شبانه روز همیشه یک نفر طبیب با شاگرد و دستیار در سر کار حاضر بوده و هر طبیب باید دو نفر متعلّم را درس طب و دوا سازی آموزد.»
مسکن اطباء و اساتید در سراها و حجره‌های مخصوص مقرر بوده است، دوره تحصیل هریک از محصلین طب هم پنج سال معین شده بود:
«پس از پنج سال اگر استاد او را معلوم شود که لایق آن شده‌اند که در علاج بیماران شروع کنند و در آن ماهر گشته باشند، به موجبی که عادتست، اجازت ایشان بنویسد تا ایشان در علاج شروع کنند و باید که طبیب مذکور، تمامت کسانی که در ربع رشیدی مجاور یا مسافر یا عمله آنجا باشند و رنجور شوند، علاج کند و مناسب مزاج، دارو و مزوره دهد و به علاج دیگری مشغول نشود، چه او را جهت علاج مجاوران و مسافران ربع رشیدی معین کرده ایم.»