متهم ساختن روس‌ها و ایرانیان
درست از همان آغاز، انگلیسی‏ها ‏‏تلاش هدایت‌شده‏‏ای را پی گرفتند تا نقش خود را در قحطی و خریدهای هنگفت غله و ارزاق پنهان کنند. دنسترویل در بحث قحطی و دلایل آن، قحطی ایران را با نمونه‌های مشابهش در هند مقایسه می‌کند و می‏‏گوید هنگامی كه در هند قحطی رخ داد، انگلیسی‏ها ‏‏اقدامات مؤثری برای كمك به قحطی‌زدگان انجام دادند. اما در ایران، نه دولت و نه مؤسسات خصوصی هیچ كاری برای برطرف كردن رنج مردم
نكردند.
دنسترویل چند «دلیل» برای قحطی ذكر می‏‏كند: نخست آن كه برداشت محصول سال 1917 به دلیل جنگ و خشكسالی، كم بود. دوم، نیروهای روس و ترك مقدار قابل توجهی از غله و دیگر ارزاق را در دوران اشغال ایران مصادره كرده بودند. سوم، ملاكان و دلالان، غله را احتكار می‏‏كردند. افزایش سریع قیمت‏های ‏‏غله، پیش‌بینی افزایش‏های ‏‏بیشتر را در پی داشت و مالكان انبارهای غله از عرضه آن به بازار سر باز زدند و باز هم «در انتظار قیمت‏های ‏‏بهتر بودند؛ بدون توجه به این واقعیت كه كوچك‏ترین افزایش قیمت به معنای افزایش هنگفت در نرخ مرگ و میر افراد بسیار فقیر بود.»30 در این فهرست به اصطلاح «دلایل» از خرید غله توسط انگلیسی‏ها ‏‏ذكری نشده است. با این حال همان طور كه توضیح داده خواهد شد، دنسترویل خود شواهد كافی درباره خرید غله توسط انگلیسی‏ها ‏‏به دست می‏‏دهد.
نمونه‏هایی از گزارش‏های ‏‏مطبوعات از چپاول روس‌ها
رعد 24 اکتبر 1915 (شماره 25) از اوضاع آذربایجان گزارش می‏‏دهد. این روزنامه می‏‏نویسد روس‏ها ‏‏هر چه غله در جاهایی مثل سلماس بوده خریده‏اند ‏‏و یا انبار می‏‏کنند و یا به روسیه می‏‏برند. قیمت گندم در تبریز به خرواری 25 تومان رسیده و جماعت زیادی در مقابل خبازی‏ها ‏‏جمع می‏‏شوند و دست خالی برمی‏‏گردند. کیفیت نانی که می‏‏شود پیدا کرد بسیار بد است و عملاً قابل خوردن نیست. در انزلی، که در اشغال روسیه است، قیمت‏ها ‏‏هر روز بالاتر می‏‏رود و مردم عادی در مشقت بسیارند. بعد از پیروزی‏های ‏‏روسیه در پاییز 1915 و بهار 1916 در ایران و اشغال نیمه شمالی کشور به دست روسیه، انتشار روزنامه‏های ‏‏مخالف متوقف شده بود. بعد از انقلاب روسیه در بهار 1917 انتشار آنها از سر گرفته شد.
کالدول به نقل از روزنامه ایران 21 می ‏‏1917 از زورگویی قشون روسیه چنین گزارش می‏‏کند:
اخیراً از مناطق مختلف اطلاعاتی واصل شده است كه حكایت از بدرفتاری قشون روسیه با مردم می‏‏كند. تلگرام‏های ‏‏دیروز از قزوین و قم حكایت از بدرفتاری آنها با دكانداران دارد. این امر در زمانی كه روسیه دارد آزاد می‏‏شود و مردم از اهالی آن انتظار رفتار مناسب دارند، مایه تأسف است... از طرف تعدادی از تجار اردبیلی مقیم رشت تلگرام شكایت‌آمیزی رسیده كه قشون روسیه با كمك برخی از اهالی، به خانه‏های ‏‏مختلف می‏‏روند و به مالك آن می‏‏گویند كه باید ملکش را برای استفاده ارتش در اختیار آنها قرار دهد. مالک درمانده هم برای آن که دست از سر خانه‌اش بردارند پولی به آنها می‌دهد و سپس آنها به سراغ خانه همسایه می‌روند تا همین داستان را برای او تکرار کنند. برخی از مردم زندگی خود را از این راه می‌گذرانند، این در حالی است که قشون روس گل‌دولت را در اشغال دارند که بیش از آنچه آنها لازم دارند خانه دارد. ما از دولت می‌خواهیم که این‌گونه امور را چاره‏‏ای كند... راپورت مستقیمی به این دفتر رسیده است كه می‏‏گوید چندی قبل قشون روسیه در بیجار، پنجاه و دو نظمیه‌چی را بازداشت و به گنجه برده‏اند.
کالدول به نقل از روزنامه ایران 31 می ‏‏191733 می‏‏نویسد: «طی ایام گذشته از بلوکات تهران شكایاتی واصل شده مبنی بر این كه قشون روس به تاراج این مناطق مشغول بوده و شترها و قاطرها و خرها و دیگر اموال زنده روستائیان را به یغما می‏‏بردند. این امر مردم را به زحمت و سختی انداخته است، زیرا دیگر وسیله‏‏ای در اختیار ندارند تا با آن غله و میوه خود را به بازار عرضه كنند. امید می‏‏رود این اقدامات فوراً متوقف شود. به نظر می‏‏رسد دولت اقدامات لازم را در این باره انجام دهد.» در همین شماره در تلگرامی از قم آمده است:
یک سال و نیم است که ما، مردم نگون‌بخت قم زیر ستم ارتش روسیه هستیم و برای آن که برای دولت خود مشکل ایجاد نکنیم، این ستم را تاب آورده‌ایم، اما اکنون طاقت‌مان طاق شده است. ما امسال در خشکسالی بوده‌ایم و محصول‌مان خوب نیست و آن اندک باقیمانده را هم ملخ دارد از میان می‌برد. قشون روس به زور آنچه لازم دارند می‏‏برند و تنها اندكی پول به جایش می‏‏دهند. مالكان مزارع و باغ‏ها ‏‏را تازیانه می‏‏زنند و محصول و میوه‏‏شان را می‏‏برند. شما را به خدا به دادمان برسید. امضاء: جمعی از تجار و روحانیون از طرف سكنه قم.
این روزنامه می‏‏افزاید: «دولت ایران در حال مذاكره با دولت روسیه درباره غارت‏های ‏‏قشون روسیه در ایران است.»
نوبهار 26 ژوئیه 1917 (شماره 17) گزارش می‏‏دهد ارتش روسیه در حال چپاول شهرها و روستاهای کشور است و میزان این غارت‏ها ‏‏رو به افزایش است. کالدول به نقل از روزنامه ایران در 18 اوت 191735 می‏‏نویسد:
بار دیگر از کردستان خبر می‏‏رسد که ارتش روسیه در همه جای این ولایت به مردم خساراتی وارد کرده است. مردم باز شکایت کرده و خواستار رسیدگی دولت شده‏اند.
زبان آزاد 30 اوت 1917 (شماره 12) خبر می‏‏دهد سربازان روس در قزوین بسیاری از دکان‏ها ‏‏را غارت کرده و اجناس آنها به ارزش 400/000 تومان را غارت کرده‏اند. این روزنامه از یک شاهد عینی نقل می‏‏کند دکان‏ها ‏‏خالی شده و آن مختصری که باقی مانده را دکان‏داران از ترس غارت روس‏ها ‏‏پنهان کرده‏اند. روس‏ها ‏‏باغ‏ها ‏‏و تاکستان‏ها ‏‏را خالی کرده‏اند ‏‏و مالک و زارع را از دم کتک می‏‏زنند. زبان آزاد 4 سپتامبر 1917 (شماره 14)، از درگیری میان قشون غارتگر روس و سکنه قزوین خبر می‏‏دهد که در آن روس‏ها ‏‏به روی مردم آتش گشوده‏اند. این روزنامه خبر می‏‏دهد ملک سیدمحمد رضوی‌زاده، از تجار محلی که در جوار اداره بانک شاهی انگلیس در ایران بوده غارت شده و اجناسی به ارزش 1500 تومان از آن به غارت رفته است. در پی این حادثه، همه تجار قزوین دکان‏ها ‏‏را بسته و در تلگراف‌خانه پناه گرفته‏اند ‏‏و به دولت در تهران تلگراف زده و کمک خواسته‏اند. در همین شماره این روزنامه گزارش شده ارزاق در زنجان کمیاب است و ورود ارتش روسیه به شهر هراس به دل مردم محلی انداخته است. زبان آزاد 18 سپتامبر 1917 (شماره 20) گزارش می‏‏کند مقام‏های ‏‏روسیه در منجیل برای گردآوری غله به طارم رفته‏اند ‏‏و مقدار زیادی غله برای انبار کردن به زنجان برده‏اند.
ایران 2 نوامبر 1917 خبر می‏‏دهد: «فی‌الحال در شهر قزوین امنیت نیست و قشون روس مصائب بسیار را باعث شده بازارها را غارت کرده‏اند.» اخبار رسیده از همدان حاکی است: «دو روز پیش تعدادی از سربازان روس دکان‏های ‏‏بازار را چپاول کردند.» ستاره ایران 21 نوامبر 1917 (شماره 72) گزارش می‏‏دهد روس‏ها ‏‏در همدان مشغول غارت دکان‏ها ‏‏و بردن اجناس بدون دادن پول آنها هستند. در نتیجه، دکان‏ها ‏‏و بازار بسته مانده‏اند. به علاوه، به خاطر گرسنگی و فقر، گروهی یاغی تعدادی دکان را غارت کرده و اجناس آنها از جمله تریاک و پول نقدشان را برده‏اند. حاکم و نظمیه به زور خواسته‏اند ‏‏دکان‏ها ‏‏را باز کنند و غله کافی برای رفع نیاز قشون روس و مردم فراهم کرده‏اند. اما قیمت گندم و جو خرواری 100 و 90 تومان شده است. رعد 25 نوامبر 1917 می‏‏نویسد: «بعد از تخلیه وان تعداد زیادی از قشون روسیه به خوی آمده‏اند. آن گاه کنسول روسیه به کارگزار راپورت داده که این قشون ممکن است خوی را غارت کنند و او نمی‏‏تواند جلوی آنها را بگیرد زیرا تلگراف به روسیه میسر نیست.» رعد 9 دسامبر 1917 از غارت‏ها ‏‏گزارش می‏‏دهد: «از خوی تلگرام رسیده که ارتش روسیه با خلاص شدن از وان به خوی رسیده و همه بازار و اکثر خانه‏ها ‏‏را چپاول کرده است.» و از قزوین خبر می‏‏رسد: «راپورت مخصوصی حکایت از آن دارد که سواره نظام روس محموله دولتی را در خارج از شهر به سرقت برده و 6000 تومان وجه نقد را نیز برده است.»37 نوبهار 11 دسامبر 1917 (شماره 71) گزارش می‏‏کند در قزوین کمبود ارزاق بسیار جدی است و گرسنگی رو به زیاد شدن است: «فقرا در نیاز مبرم هستند، و غارت و چپاول قشون روس مصائبشان را شدت داده است.»
رعد 28 ژانویه 1918، خبر از ورود نماینده بلشویک‌ها و خروج نیروهای روسیه از ایران می‌دهد: «آقای بریوین38، «مأمور دیپلماتیک روسیه» از سوی بلشویک‌ها به دربار ایران، شنبه گذشته وارد تهران شده و در گراند هتل اتاق گرفته است. دیروز تعداد زیادی از اهالی و نمایندگان دمکرات‌ها با او ملاقات کرده و ورودش را تبریک گفته‌اند.» این روزنامه همچنین ذکر می‌کند: «وزارت خارجه رسماً اطلاع یافته است که تمام قشون روس، ایران را ترك خواهند گفت و اقدامات لازم برای جلوگیری از بروز مشكل به هنگام عبور آنها از كشور انجام خواهد گرفت.» اما آنها همچنان به مشكل‌آفرینی ادامه دادند. همین شماره رعد می‏‏نویسد: «قشون روس كه از وان باز می‌گشتند وارد بازار خوی شدند، چند گلوله شلیك كرده و غارت بازار را آغاز كردند، كنسول روس با تعدادی افسر روس وارد بازار شد و آنها را از بازار بیرون برد و به مردم اطمینان داد كه دیگر چنین نخواهد شد. ساعتی بعد آنها دوباره وارد بازار شدند و تا نیمه شب به غارت ادامه دادند و سپس تمام بازار را آتش زدند.» رعد 29 ژانویه 1918 از رشت این‌گونه گزارش می‏‏دهد: «هر روزه از قزوین تعدادی از قشون روس وارد رشت می‏‏شوند. آنها هر چه دزدیده‏اند ‏‏می‏‏فروشند و روبل و لباس می‏‏خرند.»
دو گزارش مطبوعاتی [سفارت آمریکا] در 2 فوریه 1918 و 27 فوریه 1918، حاوی اطلاعات بسیاری از سوء رفتار روس‏ها ‏‏در ایران هستند. از رعد 11 ژانویه 1918 نقل می‏‏شود: «سکنه سیاهدره تلگراف کرده‏اند ‏‏روس‏ها ‏‏پس از تمام شدن کارشان در همدان، آنها را غارت کرده‏‏اند، دو مرد و یک دختر بچه را کشته‏اند ‏‏و دختر دیگری را هم مجروح کرده‏اند. آنها حتی غله دولتی را می‏‏برند، مردم پراکنده شده و به قزوین و دیگر نقاط می‏‏گریزند.» رعد 16 ژانویه 1918 می‏‏نویسد: «بر اساس تلگرامی مخصوص، روس‏ها ‏‏همه انبار‏های ‏‏غله مردم و دولت را در نهاوند بسته و ضبط کرده‏اند ‏‏و می‏‏خواهند آنها را به همدان ببرند.» در همین شماره گزارش‏هایی از زنجان آمده است: «نایب حاکم زنجان راپورت می‏‏دهد قشون روس باز برای مردم شهر و بلوکات آن مصیبت می‏‏سازند و هیچ چیز در این ناحیه امنیت ندارد.» رعد 20 ژانویه 1918 از کارهای ناشایست روس‏ها ‏‏گزارش می‏‏کند: «وقتی روس‏ها ‏‏از سنه (مرکز کردستان) رفتند هر چه گوسفند و دیگر احشام توانستند با خود بردند.» اوضاع در قزوین چندان بهتر نبود: «از قزوین راپورت می‏‏رسد کنسول روسیه قزاق‏هایی را که دولت ایران برای حفاظت از شهر فرستاده بوده به انقیاد خود درآورده است. بسیاری از سکنه برای دفع از خود مسلح شده‏اند.» این روزنامه می‏‏افزاید: «بسیاری از قشون روس هر روز از قزوین به رشت و دیگر نقاط ایران می‏‏رسند. هر چه دارند می‏‏فروشند و روبل می‏‏خرند، الآن هر اسب هشت تا ده تومان فروخته می‏‏شود.»
رعد 4 فوریه 1918 می‏‏نویسد: «درباره اعمال قوای روس و تشکیلات جدید آنها در قزوین، غارتگری‌هایشان در تبریز، زنجان، همدان، کرمانشاه و دیگر نقاط به سفارت روسیه مکاتبه شده است. تلگرام‏های ‏‏طولانی نیز به پطروگراد و تفلیس در اعتراض به اعمال روس‏ها ‏‏ارسال شده و خواسته شده از ایران خارج شوند.» در گزارش مطبوعاتی 27 فوریه 1918، موارد دیگری ذکر شده است. رعد 8 فوریه 1918 از زنجان گزارش می‏‏دهد: «تلگرام‏های ‏‏طولانی از زنجان واصل می‏‏شود که می‏‏گوید 5000 روس مشغول غارت بلوکات و کشتار سکنه آنها هستند. آنها به زنان نیز تعرض می‏‏کنند.»در همین شماره رعد آمده است: «از ساوجبلاغ راپورت واصل شده قشون روس در این ناحیه شهر را غارت کرده و آتش زده‏اند. مردم علیه این مهاجمان قیام کرده‏اند ‏‏و بعد از کشته شدن 12 روس و 18 ایرانی امور در حال حاضر آرام یافته است. روس‏ها ‏‏در همه دوایر دولتی در آنجا مداخله می‏‏کنند.»