۲۳ - نگاهی به نقش مساجد در جریان انقلاب اسلامی: مسجد ارک؛ از تخریب تا احیا ۱۳۹۸/۰۲/۲۹
نگاهی به نقش مساجد در جریان انقلاب اسلامی - ۲۳
مسجد ارک؛ از تخریب تا احیا
در سال 1276 ق به دستور اميركبير قلعۀ ارك نوسازي شد و كوچه‌هاي آن براي حركت كالسكه، شوسه شد و در همين زمان، تغييراتي در خيابان مسجد ارك داده شد. در سال 1268 ق نيز در داخل ارك، بناهاي جديدي به عمارت‌هاي سلطنتي قديم اضافه كردند و ديوان‌خانۀ گلستان را از طرف شرق توسعه دادند.چون زمين‌هاي ارك مجهول‌المالك بود و به جاي آوردن نماز در آن، از جمله در مسجد ارك‌اشكال شرعي داشت، براي رفع اين مشكل، اراضي ارك را از شيخ عبدالحسين اجاره كرده تا براي برپايي نماز مشكل شرعي نداشته باشد. روزنامۀ وقايع‌الاتفاقيه در مورخۀ 22 جمادي‌الاول 1272 ه. ق در اين‌باره مي‌نويسد:
«... جناب‌اشرف امجد صدراعظم افخم، مقرر داشتند كه اراضي مجهول‌الحال ارك را از جانب مجتهد‌الزمان شيخ عبدالحسين براي حليت و اباحۀ نماز اجازه كنند... كه براي جميع مسلمين و مؤمنين حليت داشته باشد...»
با توجه به رشد جمعيت در تهران و گسترش شهرنشيني و ايجاد مشاغل جديد و برخي صنايع و ورود خودروهاي سواري و غيرسواري به تهران و... شرايط زندگي در شهرها به تدريج تغيير يافت و بافت كهنه و قديمي شهر جواب‌گوي نيازهاي زمانه نبود. رضاشاه نيز كه علاوه‌بر غرب‌گرايي خواستار تغييرات فوري در ظواهر براي دور نماندن از كشورهايي هم‌چون تركيه بود، دستور تخريب برخي اماكن و خيابان‌ها و بازسازي و توسعه آن را داد. در سال 1300 ش اولين شهرداري تهران با نام بلديۀ تهران در ميدان توپخانه (امام خميني فعلي) راه‌اندازي گرديد. اولين شهردار زمان او كريم آقا بوذرجمهري بود. وي با متابعت از دستور رضاخان اقدام به تخريب چهرۀ سنتي شهر تهران نمود و برخي از آثار تاريخي دوران قاجار در اين اقدامات از بين رفت.
مسجد ارك تهران نيز از اين تغيير و تحول در امان نماند و براي گشايش خيابان‌هاي اطراف قسمت‌هايي از آن تخريب گرديد و قسمتي از آن جزء وزارت پيشه و هنر گرديد. ادارۀ اوقاف مبلغ 840/194 ريال بابت تصرف بخشي از مسجد توسط وزارت مذكور از آن وزارت دريافت نمود و به اداره حسابداري اوقاف تسليم نمود كه به حساب وجوه عمومي اوقاف به خزانه‌داري كل تحويل نمايند و سپس طبق مقررات به مصرف خريد رقبه ديگري برسد. ولي برحسب نامه رئيس كل اوقاف در سال 1323 ش وجوه مذكور به جاي اين‌كه به حساب اداره اوقاف به خزانه تحويل شود برحسب امر وزير وقت و بدون اطلاع اداره اوقاف به عنوان وام به مدرسه عالي سپهسالار (مدرسه عالي شهيد مطهري فعلي) پرداخت شده است. در 11 مرداد 1320 اداره حسابداري به مدرسه عالي سپهسالار نامه‌اي نوشت و خواستار بازگشت وام به حساب اوقاف شده است ولي موفق به وصول طلب مزبور نشده است. نهايتاً آقاي صدر نايب‌التوليه وقت مدرسه عالي سپهسالار در مهر يا آبان سال 1323 نامه‌اي نوشته و عدم موافقت خود را با پرداخت طلب اداره اوقاف ابراز داشته است.
در همين سال‌ها اگرچه عمده ساختمان مسجد به كلي ويران شده بود ولي هنوز قسمتي از آن وجود داشت. در سال 1327 تصميم قطعي براي ويران كردن كامل مسجد ارك و الحاق آن به وزارت اقتصاد و دارائي (اقتصاد ملي آن زمان) اتخاذ مي‌گردد. يكي از كارمندان متدين وزارت‌خانه ياد شده در اين‌باره نامه‌اي نوشته و تصميم قطعي براي تخريب مسجد را به اطلاع آيت‌الله بروجردي مي‌رساند. اين ماجرا و قضاياي بعد از آن را مرحوم حجت‌الاسلام فلسفي كه شخصاً درگير اين موضوع بود چنين شرح مي‌دهد:
« در محوطۀ مسجد ارك امروز، درگذشته مسجدي به نام مادر شاه قرار داشت كه دربار قاجاريه آن را در كنار كاخ گلستان براي خانم‌هاي بيت سلطنتي ساخته بود. پشت وزرات دادگستري،وزارت‌خانه ديگري قرار داشت كه مشرف به حياط مسجد ارك بود. يكي از كارمندان آن وزارت‌خانه مطلع شده بود كه مي‌خواهند اين مسجد را خراب كنند تا فضاي آن ضميمۀ وزارت‌خانه و يا ساختمان‌هاي ديگر شود. او كه مرد متديني بود نامه‌اي براي آيت‌الله بروجردي نوشت و جريان را شرح داد. ايشان در همان زمان (يعني زماني كه توده‌ايها فعال بودند) براي دولت‌هاي وقت چند بار پيغام فرستادند تا از تخريب مسجد مادر شاه جلوگيري شود.اما اين درخواست بدون پاسخ گذارده شد تا اين‌كه به ايشان خبر رسيد كه تخريب مسجد شروع شده است. لذا در آذر ماه 1327 معظم‌له براي اينجانب نامه‌اي مرقوم فرمودند كه شاه را ملاقات كنم وضمن علاقه مندي ايشان به حفظ موقعيت مقام سلطنت، تأثير سوء بي‌توجهي مقامات دولتي را نسبت به اين امر كه به ضرر مقام سلطنت نيز هست و اثر نامطلوب خواهد گذاشت، بگويم.از دفتر مخصوص وقت ملاقات گرفتم و پيام آيت‌الله بروجردي را به شاه گفتم. او نيز به دولت دستور داد تخريب مسجد متوقف شود و آن را در اختيار معظم‌له قرار دهند. به دنبال اين امر، مسجد ارك كنوني در همان محوطه بنا گرديد.»
پس از ملاقات و دستور شاه به نخست‌وزير، هيأت دولت به موجب تصويب‌نامه شماره 15271 مورخ 8/10/1327 امر مسجد ارك را به آيت‌الله بروجردي واگذار نمود و نامه‌اي در تاريخ 19/10/1327 براي ايشان ارسال كرد.
«... جناب‌اشرف امجد صدراعظم افخم، مقرر داشتند كه اراضي مجهول‌الحال ارك را از جانب مجتهد‌الزمان شيخ عبدالحسين براي حليت و اباحۀ نماز اجازه كنند... كه براي جميع مسلمين و مؤمنين حليت داشته باشد...»
با توجه به رشد جمعيت در تهران و گسترش شهرنشيني و ايجاد مشاغل جديد و برخي صنايع و ورود خودروهاي سواري و غيرسواري به تهران و... شرايط زندگي در شهرها به تدريج تغيير يافت و بافت كهنه و قديمي شهر جواب‌گوي نيازهاي زمانه نبود. رضاشاه نيز كه علاوه‌بر غرب‌گرايي خواستار تغييرات فوري در ظواهر براي دور نماندن از كشورهايي هم‌چون تركيه بود، دستور تخريب برخي اماكن و خيابان‌ها و بازسازي و توسعه آن را داد. در سال 1300 ش اولين شهرداري تهران با نام بلديۀ تهران در ميدان توپخانه (امام خميني فعلي) راه‌اندازي گرديد. اولين شهردار زمان او كريم آقا بوذرجمهري بود. وي با متابعت از دستور رضاخان اقدام به تخريب چهرۀ سنتي شهر تهران نمود و برخي از آثار تاريخي دوران قاجار در اين اقدامات از بين رفت.
مسجد ارك تهران نيز از اين تغيير و تحول در امان نماند و براي گشايش خيابان‌هاي اطراف قسمت‌هايي از آن تخريب گرديد و قسمتي از آن جزء وزارت پيشه و هنر گرديد. ادارۀ اوقاف مبلغ 840/194 ريال بابت تصرف بخشي از مسجد توسط وزارت مذكور از آن وزارت دريافت نمود و به اداره حسابداري اوقاف تسليم نمود كه به حساب وجوه عمومي اوقاف به خزانه‌داري كل تحويل نمايند و سپس طبق مقررات به مصرف خريد رقبه ديگري برسد. ولي برحسب نامه رئيس كل اوقاف در سال 1323 ش وجوه مذكور به جاي اين‌كه به حساب اداره اوقاف به خزانه تحويل شود برحسب امر وزير وقت و بدون اطلاع اداره اوقاف به عنوان وام به مدرسه عالي سپهسالار (مدرسه عالي شهيد مطهري فعلي) پرداخت شده است. در 11 مرداد 1320 اداره حسابداري به مدرسه عالي سپهسالار نامه‌اي نوشت و خواستار بازگشت وام به حساب اوقاف شده است ولي موفق به وصول طلب مزبور نشده است. نهايتاً آقاي صدر نايب‌التوليه وقت مدرسه عالي سپهسالار در مهر يا آبان سال 1323 نامه‌اي نوشته و عدم موافقت خود را با پرداخت طلب اداره اوقاف ابراز داشته است.
در همين سال‌ها اگرچه عمده ساختمان مسجد به كلي ويران شده بود ولي هنوز قسمتي از آن وجود داشت. در سال 1327 تصميم قطعي براي ويران كردن كامل مسجد ارك و الحاق آن به وزارت اقتصاد و دارائي (اقتصاد ملي آن زمان) اتخاذ مي‌گردد. يكي از كارمندان متدين وزارت‌خانه ياد شده در اين‌باره نامه‌اي نوشته و تصميم قطعي براي تخريب مسجد را به اطلاع آيت‌الله بروجردي مي‌رساند. اين ماجرا و قضاياي بعد از آن را مرحوم حجت‌الاسلام فلسفي كه شخصاً درگير اين موضوع بود چنين شرح مي‌دهد:
« در محوطۀ مسجد ارك امروز، درگذشته مسجدي به نام مادر شاه قرار داشت كه دربار قاجاريه آن را در كنار كاخ گلستان براي خانم‌هاي بيت سلطنتي ساخته بود. پشت وزرات دادگستري،وزارت‌خانه ديگري قرار داشت كه مشرف به حياط مسجد ارك بود. يكي از كارمندان آن وزارت‌خانه مطلع شده بود كه مي‌خواهند اين مسجد را خراب كنند تا فضاي آن ضميمۀ وزارت‌خانه و يا ساختمان‌هاي ديگر شود. او كه مرد متديني بود نامه‌اي براي آيت‌الله بروجردي نوشت و جريان را شرح داد. ايشان در همان زمان (يعني زماني كه توده‌ايها فعال بودند) براي دولت‌هاي وقت چند بار پيغام فرستادند تا از تخريب مسجد مادر شاه جلوگيري شود.اما اين درخواست بدون پاسخ گذارده شد تا اين‌كه به ايشان خبر رسيد كه تخريب مسجد شروع شده است. لذا در آذر ماه 1327 معظم‌له براي اينجانب نامه‌اي مرقوم فرمودند كه شاه را ملاقات كنم وضمن علاقه مندي ايشان به حفظ موقعيت مقام سلطنت، تأثير سوء بي‌توجهي مقامات دولتي را نسبت به اين امر كه به ضرر مقام سلطنت نيز هست و اثر نامطلوب خواهد گذاشت، بگويم.از دفتر مخصوص وقت ملاقات گرفتم و پيام آيت‌الله بروجردي را به شاه گفتم. او نيز به دولت دستور داد تخريب مسجد متوقف شود و آن را در اختيار معظم‌له قرار دهند. به دنبال اين امر، مسجد ارك كنوني در همان محوطه بنا گرديد.»
پس از ملاقات و دستور شاه به نخست‌وزير، هيأت دولت به موجب تصويب‌نامه شماره 15271 مورخ 8/10/1327 امر مسجد ارك را به آيت‌الله بروجردي واگذار نمود و نامه‌اي در تاريخ 19/10/1327 براي ايشان ارسال كرد.