معامله بی‌سرانجام هاشمی با بوش پدر

 

   سهراب صلاحی
   نهایت اینکه خوش‌بینی، اعتماد و تکیه بر آمریکا در مبارزه با انگلیس در جنبش نفت، باعث شد که آمریکا از پشت به ملت ایران خنجر وارد نماید و مجری کودتایی شود که انگلیسی‌ها طراحی آن را به عهده داشتند و از پیامدهای کودتای 28 مرداد نیز این واقعیت تلخ بود که به‌جای انگلیس، اینک آمریکا، انگلیس و اسرائیل بر سرنوشت ملت ایران حاکم شدند. بااین‌وجود سلطه 25 ساله‌ای که آمریکایی‌ها در رأس آن قرار گرفته بودند با انقلاب اسلامی به شکست انجامید و آمریکایی‌های طرفدار حقوق ملل را به طراحی گسترده برای شکست مردمی‌ترین انقلاب تاریخ معاصر جهان ازجمله تحمیل جنگ هشت‌ساله کشاند.
تحمیل جنگ بر ایران حاصل ترکیب مجموعه‌ای از قدرت‌های ملی، منطقه‌ای و بین‌المللی بود که فضایی را ایجاد کرده بود که عناصر منطقه‌ای و بین‌المللی هرکدام از هدف‌های خاص اما مشترک در تحمیل جنگ پیروی می‌کردند و نقش محوری آمریکا در سطح بین‌المللی حائز اهمیت بود. با وجودی‌که کاملاً با موازین حقوق بین‌الملل در تعارض بود، بدعهدی و نقض‌شکنی و خصومت آمریکا در مقابل ملت ایران که برخوردار از مردمی‌ترین انقلاب در تاریخ معاصر و شاید هم در تاریخ جهان بود، به پشتیبانی‌های همه‌جانبه از رژیم متجاوز بعث عراق ختم نشد بلکه آنگاه‌که پس از جنگ دولت هاشمی رفسنجانی رویکرد تنش‌زدایی در سیاست خارجی را در پیش گرفت، نیز ادامه یافت.
تنش‌زدایی در دولت هاشمی رفسنجانی و گسترش خصومت از سوی آمریکا
هاشمی رفسنجانی در دوره ریاست جمهوری خود (1376-1368) رویکرد تنش‌زدایی در سیاست خارجی را برگزید. موسویان پیرامون از سرگرفتن رویکرد تنش‌زدایی در دولت هاشمی رفسنجانی نیز چنین آورده است: «زمانی که آیت‌الله خامنه‌ای به‌تازگی به‌عنوان رهبر جمهوری اسلامی منصوب‌شده بود به شکل اصولی روابط با غرب را پذیرفت ولی تکرار کرد که رابطه با سه کشور نباید در دستور کار باشد؛ ایالات‌متحده، اسرائیل و رژیم نژادپرست آفریقای جنوبی». وی ادامه می‌دهد که آیت‌الله خامنه‌ای در تبیین لزوم پرهیز از پیگیری رابطه با آمریکا افزود: «ما رابطه با آمریکا را به این دلیل رد می‌کنیم که ایالات‌متحده مستکبر است، متجاوز است و قدرت زورگوست و آنانی که معتقدند ما باید با ایالات‌متحده مذاکره کنیم یا ساده‌لوح هستند یا مرعوب؛ زیرا هدف ایالات‌متحده از ابتدا نابودی انقلاب اسلامی است».
 در پی اعلام موضع رهبر انقلاب، حسین موسویان که در آن زمان مدیرکل امور اروپا در وزارت خارجه بود، بیان می‌دارد: «ما در وزارت خارجه به رفسنجانی اعلام کردیم که تنش‌زدایی با غرب یک بسته کلی است که شامل ایالات‌متحده می‌شود. رفع دشمنی با آمریکا می‌تواند به پیشرفت روابط با سایر کشورهای غربی کمک کند. رفسنجانی با ما موافق بود.»
 هاشمی رفسنجانی در ابتدای سفارت موسویان در آلمان که از مهر 1369 شروع شد به وی تأکید کرده بود: «شما از طریق مناسب به کانال‌های مناسب به آمریکایی‌ها تفهیم کنید که اگر آن‌ها در نیت بهبود روابط با ما صداقت دارند، تنها راه این است که از خود حسن نیت نشان دهند، نظیر آزاد کردن دارایی‌ها که ما را قادر خواهد کرد تا فرآیند تنش‌زدایی با آمریکا را شروع و در همان حال فرآیند آزادی گروگان‌های غربی را که قبلاً شروع شده است تضمین کنیم. آن‌ها باید یک سال بعد از آزادی شیخ عبید ـ رهبر شیعی در لبنان ـ و دیگر گروگان‌های لبنانی که در اسرائیل نگه‌داری می‌شوند، کمک کنند. اگر آن‌ها چنین کنند خواهیم توانست به آن‌ها برای حل مسائل‌شان در لبنان کمک کنیم. از طرف من به صدراعظم آلمان بگو که ایران آماده است تا شریک قابل اعتمادی برای اروپا در جهت توسعه صلح، امنیت و ثبات خاورمیانه باشد.»
 موسویان پایان این ملاقات را چنین روایت می‌کند: «من دفتر کار رفسنجانی را با این نتایج ترک کردم: نخست اینکه با توجه به محدودیت ایجادشده توسط آیت‌الله خامنه‌ای برای تجدید روابط و گفت‌وگو با آمریکا، باید عادی‌سازی روابط با اروپا را دنبال کنیم، درحالی‌که به تلاش‌هایمان برای کاهش تنش با آمریکا ادامه می‌دهیم. دوم اینکه آلمان می‌تواند وسیله‌ای برای تحکیم روابط ایران با اروپا باشد. سوم اینکه اگر ایالات‌متحده، آمادگی خود را برای ایجاد روابط بر پایه احترام متقابل نشان دهد و حسن نیت خود را عملاً و از طریق آزادسازی دارایی‌ها نشان دهد، رفسنجانی در موقعیتی خواهد بود تا با رهبری برای تعقیب سیاست تنش‌زدایی با آمریکا گفت‌وگو کند.»
 در طرف مقابل نیز جرج بوش پدر در سخنرانی آغازین ریاست جمهوری در 30 دی 1367، با نشان دادن چراغ سبز آمریکا از هرگونه کمک ایران درباره کمک به حل بحران گروگان‌ها و اقدام به عمل متقابل حسن نیت در برابر حسن نیت سخن گفت و افزود: «امروز شاهدیم، آمریکایی‌هایی را که بدون دلیل و با وجود میل خودشان در سرزمین‌های خارجی نگه‌داری می‌شوند. اینجاست که همکاری می‌تواند نشان داده شود. این کمک در خاطر ما خواهد ماند. حسن نیت، حسن نیت به دنبال می‌آورد، خوش‌قولی دلیلی است که می‌تواند به شکل پایان‌ناپذیری ادامه پیدا کند.»
هاشمی رفسنجانی با چراغ سبز رئیس‌جمهور آمریکا و اعتمادی که به سخنان وی پیدا کرد، علی‌اکبر ولایتی ـ وزیر خارجه ـ محمود واعظی، معاون اروپا و آمریکا وزارت خارجه و سید حسین موسویان را مأمور پروژه کمک به آزادسازی گروگان‌ها در لبنان نمود و به نهادهای امنیتی کشور نیز دستورات لازم جهت همکاری با این هیئت را صادر کرد. فرد اول آمریکا در این مذاکرات، جیان دمنیکو پیکو ـ معاون دبیر کل سابق سازمان ملل متحد ـ بود که با معاون نماینده دائم ایران در سازمان ملل یعنی جواد ظریف تشریک‌مساعی داشت.
موسویان ادامه می‌دهد که هاشمی رفسنجانی نیز با اعتماد به سخنان آمریکایی‌ها معتقد بود که «حسن نیت در برابر حسن نیت» نقطه شروع مناسبی برای پل زدن روی همه مشکلات گذشته بین ایران و آمریکا و بنیان نهادن اقدامات اعتمادآفرین است که به صلحی دائم با ایالات‌متحده منجر خواهد شد اما آیت‌الله خامنه‌ای درباره نیات واقعی آمریکا محتاط و بر این عقیده بود که ایران باید در آزادسازی گروگان‌های آمریکایی تنها از جنبه انسانی و اصول اخلاقی کمک کند. ایشان عمیقاً نسبت به نیات واقعی ایالات‌متحده بدبین و در خصوص اعتماد ساده‌لوحانه و داشتن انتظار عکس‌العمل مناسب در برابر تلاش‌هایی که ایران جهت آزادسازی گروگان‌ها می‌کرد، هشدار می‌داد.
 آیت‌الله خامنه‌ای موافق ارتباط دادن موضوع گروگان‌ها در لبنان با آزادسازی دارایی‌های ایران در آمریکا نبود؛ زیرا متقاعد شده بود که آمریکا پاسخ حسن نیت ایران را متقابلاً نخواهد داد. ایشان به آزادسازی اموال ایران به‌عنوان حق ملت می‌نگریست که باید بازگردانده شود و نه موضوعی که باید مورد چانه‌زنی و معامله قرار گیرد.
رهبر انقلاب در این رابطه اظهار داشتند: «ما از ابتدا اطلاع دادیم که از همه توان خود برای آزادسازی گروگان‌ها بهره خواهیم برد. ما مقامات مافوق گروگان‌گیران نیستیم. آن‌ها انسان‌های معترضی هستند که برای این گروگان‌گیری دلایل مختلفی دارند. تا جایی که کلام ما نفوذ داشته باشد، به آزادی گروگان‌ها کمک خواهیم کرد، اما این کمک تنها به دلیل اصول و ارزش‌های ما به‌عنوان تلاش‌های انسان‌دوستانه است و نه برای اینکه تصور شود این کار برای انجام بده بستانی است. ایشان در سخنان دیگری اظهار داشتند: «آمریکایی‌ها به ما بدهکارند. دارایی‌های ما مسدود شده و آن‌ها باید آن را برگردانند. این بدهی آن‌ها به ما و حق ماست که نیازمند هیچ اقدام سیاسی نیست. اموال باید به صاحبش بازگردانده شود.»
برخلاف آیت‌الله خامنه‌ای، هاشمی رفسنجانی بسیار مشتاق بود تا به سخنان آشتی‌جویانه رئیس‌جمهور آمریکا واکنش مثبت نشان دهد. به این معنا که کمک ایران به آزادسازی گروگان‌های غربی و آمریکایی در لبنان بر پایه یک معامله می‌توانست شکل بگیرد.
پس‌ازاینکه تری آندرسون ـ آخرین گروگان آمریکایی در بیروت ـ آزاد شد، جیان دمنیکو پیکو از ضرورت پاسخ متقابل به حسن نیت ایران سخن گفت که قول آن را به ایشان داده بودند، اما پیکو در ملاقات با اسکو کرافت ـ مشاور امنیت ملی آمریکا ـ چنین شنید که؛ آمریکا به قولی که سه سال پیش در این زمینه داده، اکنون در موقعیتی نیست که بتواند به آن عمل نماید. این سخن باعث شد که پیکو اظهار نماید: «ناکامی در عمل به تعهدات ایالات‌متحده آمریکا در برابر ایرانی‌ها اساساً مرا به فردی دروغ‌گو تبدیل کرد».