حضرت آیت‌الله العظمی ‌خامنه‌ای رهبر انقلاب اسلامی در دیدار بسیجیان-  6 آذر 98-  یکی دیگر از مفاهیم تمدن‌ساز قرآنی را مطرح فرمودند. ایشان در این دیدار واژه قرآنی «مستضعف» را بازخوانی کرده و ضمن رد کردن معنای مصطلح امروزی، معنای عمیق تمدنی آن را بر اساس آیه پنجم سوره قصص تبیین فرمودند. ایشان این نکته را به مناسبت تبیین عنوان «سازمان مقاومت بسیج مستضعفین» و در راستای توصیه بسیجیان به «مقاومت» بیان نمودند.
واژه استضعاف یکی از واژه‌های پرکاربرد در انقلاب اسلامی است که ریشه در آیات قرآن کریم دارد. از آنجا که این واژه یک مشترک لفظی است، معانی متعددی دارد که باید حدود و تعریف هر یک مشخص و مرزبندی شود. همچنین در عرف قدیم و امروزی در معانی خاصی استفاده شده است. اما از آنجا که این واژه یک واژه قرآنی است، ضروری است آن را از منظر آیات قرآن بررسی کرده و معنای صحیح آن را ارائه کنیم.
قرآن کریم، این اصطلاح را در قالب کلمات مختلفی مانند «استضعفوا، یستضعف و مستضعفین» بیان فرموده است و دیگر مشتقات ماده «ضعف» مانند «أضعاف، ضعف، ضعفاء، ضعفین و...» ارتباطی با معنای واژه «استضعاف» ندارند.
این اصطلاح در قرآن کریم در دو معنا به کار رفته است: ۱.مستضعف سیاسی و اجتماعی ۲.مستضعف مالی و اقتصادی. که در ادامه به تبیین
هر یک می‌پردازیم.
الف) مستضعف سیاسی و اجتماعی
اولین و مهم‌ترین معنای واژه مستضعف در قرآن، مستضعف سیاسی و اجتماعی است. به این معنا که برخی انسان‌ها تحت فشارها، ظلم‌ها و تحریم‌های دیگران قرار می‌گیرند و ضعیف دیده و شمرده می‌شوند.(۱) قرآن کریم در ادبیات سیاسی خود، مظلومان را مستضعف و ظالمان را مستکبر نامیده است. به‌عنوان نمونه در آیات ۳۱ تا ۳۳ سوره سبأ، به گفت‌وگوی این دو گروه با یکدیگر می‌پردازد. «یَقُولُ الَّذینَ اسْتُضْعِفُوا لِلَّذینَ اسْتَکْبَرُوا... قالَ الَّذینَ اسْتَکْبَرُوا لِلَّذینَ اسْتُضْعِفُوا... وَ قالَ الَّذینَ اسْتُضْعِفُوا لِلَّذینَ اسْتَکْبَرُوا»(۲) (مستضعفان به مستکبران گفتند... مستکبران به مستضعفان گفتند...)
از آنجا که این معنای مستضعف و مصادیق قرآنی آن، بار انقلابی و ظلم‌ستیزی دارد، در انقلاب اسلامی با الگوگیری از همین مفهوم قرآنی، وارد ادبیات سیاسی دنیا شد. زیرا اصولاً هر انقلابی به‌ویژه انقلاب اسلامی ایران که یک انقلاب فرهنگی و دینی بود، نیاز به واژه‌سازی‌های متناسب با اندیشه ناب اسلامی دارد تا با اصطلاحات دیگر کشورهای شرق و غرب که هر یک‌بار معنایی خاصی را به دوش می‌کشند، مرزبندی کند. حضرت آیت‌الله خامنه‌ای درباره استفاده از این دو واژه قرآنی می‌فرمایند: «ما به جای استعمالات و اصطلاحاتی که بین چپ‌روها و مارکسیست‌ها و اینها معروف بود، اصطلاح «استکبار» را، اصطلاح «استضعاف» را، اصطلاح «مردمی ‌بودن» را مطرح کردیم و آوردیم.»(۳)
ایشان ضرورت و دلیل این مسئله را با ذکر نمونه «مردم‌سالاری» این‌گونه تبیین می‌کنند: «ما مردم‌سالاری را قبول داریم، آزادی را هم قبول داریم، اما لیبرال‌دموکراسی را قبول نداریم. با اینکه معنای لغوی «لیبرال‌دموکراسی»، همین آزادی و همین مردم‌سالاری است، اما واژه لیبرال‌دموکراسی در اصطلاح مردم عالم، در معرفت و شناخت مردم عالم، با یک مفاهیمی‌همراه است که ما از آن مفاهیم بیزاریم؛ نمی‌خواهیم آن اسم را بر روی مفهوم پاکیزه و سالم و صالح و خالصِ خودمان بگذاریم؛ لذا ما برای نظام مطلوب خودمان، اسم جدید می‌گذاریم؛ می‌گوئیم مردم‌سالاری اسلامی، یا جمهوری اسلامی.» (۴)
بنابراین مستضعفین در این معنا، به «مؤمنانی» می‌گویند که در برابر مستکبرین می‌ایستند و با اینکه از طرف آنها مورد ظلم واقع می‌شوند، در برابر آنها مقاومت می‌کنند تا به پیروزی نهایی برسند. این معنا را به وضوح در آیه «قالَ الْمَلَأُ الَّذینَ اسْتَکْبَرُوا مِنْ قَوْمِهِ لِلَّذینَ اسْتُضْعِفُوا لِمَنْ آمَنَ مِنْهُمْ أَ تَعْلَمُونَ أَنَّ صالِحاً مُرْسَلٌ مِنْ رَبِّهِ قالُوا إِنَّا بِما أُرْسِلَ بِهِ مُؤْمِنُونَ»(۵) می‌توان دید، آیه می‌فرماید: «سران مستکبر قوم صالح که رسالت او را نپذیرفتند، به ناتوان شمرده‌شدگان جامعه که ایمان آورده بودند گفتند: آیا می‌دانید که صالح از جانب پروردگارش به رسالت فرستاده شده است؟ گفتند: بی‌گمان، ما به آنچه او بدان فرستاده شده است ایمان داریم. در مقابل، مستکبران گفتند:‌ تردید نکنید که ما به آنچه شما بدان ایمان آورده‌اید کافریم.»
خداوند در این آیه، جوامع را به دو گروه مستکبر و مستضعف تقسیم می‌کند و از مستضعفان با عنوان «مؤمنان» و از مستکبران با نام «کافران» یاد می‌کند. مستضعفان در حقیقت کسانی‌اند که به رهبر دینی خود ایمان آورده و در برابر زورگویان و مستکبران، مقاومت می‌کنند تا در نهایت بر مستکبران غلبه کنند.
ب) مستضعف مالی و اقتصادی
معنای قرآنی دیگر واژه «استضعاف»، استضعاف مالی و اقتصادی است. به‌عنوان نمونه آیه «وَ تَرْغَبُونَ أَنْ تَنْکِحُوهُنَّ وَ الْمُسْتَضْعَفینَ مِنَ الْوِلْدانِ»(۶) (خداوند درباره زنان نظر می‌دهد... درباره دختران یتیمى که به ازدواج با آنها رغبت دارید و نیز درباره کودکان ناتوان شمرده شده) این معنا را می‌رساند.
حضرت آیت‌الله خامنه‌ای آنگاه که درباره رسیدگی مسئولان به وضع معیشتی مردم سخن می‌گویند، از این اصطلاح استفاده می‌کنند و منظور ایشان، همین معنای اقتصادی و مالی است. به همین دلیل در قریب به اتفاق بیانات خود، این واژه را در کنار معنای مترادف آن یعنی واژه «محروم» و در برخی موارد «فقیر» به کار برده‌اند. «مهم‌ترین مسئله‌ دستگاه ما و نظام جمهوری اسلامی کوشش برای رفع فقر و محرومیت در جامعه، و حمایت و کمک به طبقات مستضعف و محروم است.»(۷) همچنین «رفع فقر از زندگی فقرا و مستضعفان، چیزهایی است که مورد رضای الهی است.»(۸)
و موارد دیگر.(۹)
نتیجه‌گیری معنایی
از آنچه گفتیم روشن شد، قرآن کریم این اصطلاح را در دو معنا به کار برده است. اگر به بیانات حضرت آیت‌الله خامنه‌ای نیز نگاه کنیم، می‌بینیم ایشان نیز بر اساس آیات قرآن، این واژه را به مناسبت‌های مختلف در معنای متناسب خودش به کار برده‌اند. لذا آنگاه که ایشان از تحریم‌ها، فشارها و زورگویی‌های دشمنان و آمریکا علیه مردم مسلمان و جوامع اسلامی سخن می‌گویند، منظورشان استضعاف سیاسی است. یعنی همان تقابل استکبار و استضعاف؛ اما آنگاه که خطابشان به مسئولان و توصیه برای رسیدگی به مشکلات معیشتی مردم است، منظورشان مستضعف مالی است. به همین دلیل از اصطلاح مستضعف و محروم استفاده می‌کنند و تأکید می‌کنند که «ما مستضعف سیاسی نداریم، این را بارها گفته‌ام، اما مستضعف مالی داریم.»(۱۰)
دلیل اینکه در جامعه‌ اسلامی مستضعف سیاسی نداریم این است که مستضعف سیاسی مربوط به نظام طاغوت است و اصولاً در ساختار نظام اسلامی، مستضعف سیاسی معنا ندارد. زیرا حکومت اسلامی و نظام سیاسی اسلامی اساساًً مستکبر نیست تا مستضعفی داشته باشد و تنها در برابر استکبار جهانی معنا دارد. حضرت امام خمینی نیز‌ اشاره به همین معنای استضعاف دارند: «ما همه جزو مستضعفین هستیم، یعنی ما‌ اشخاصی بودیم که ابرقدرت‌ها ما را ضعیف می‌شمردند، ما را هیچ می‌دانستند ما می‌خواهیم از این جهت بیرون بیاییم.»(۱۱)
بنابراین اگر اصطلاح مستضعف یا بسیج مستضعفین را به کار می‌بریم، منظور مستضعف سیاسی در برابر فشارها، تحریم‌ها و دشمنی‌های استکبار جهانی علیه مردم ایران است. لذا ایشان در یکی از بیانات خود می‌فرمایند: «آن هنگام که از مبارزه و مقابله با استکبار جهانی و قلدر‌ها و غارتگرهای جهان حرف می‌زنیم، مخاطب ما تمام مستضعفان عالمند. این، طبیعت پیام ماست؛ استکبار جهانی هم این مطلب را می‌داند. دشمنی او با ما و امام(ره) و انقلاب اسلامی نیز به‌خاطر همین نکته است.»(۱۲)
ایشان در بیان زیبایی معانی این واژه را از یکدیگر تفکیک کرده و می‌فرمایند: «نفسانیاتِ مجموعه‌ ستمگر، ظلم را به‌وجود می‌آورد. مجموعه‌ مستکبر، استضعاف را به‌وجود می‌آورد. مجموعه‌ تمامت‌خواه و فزونی‌طلب و بی‌رحم، فقر را به‌وجود می‌آورد، گرسنگی را به‌وجود می‌آورد. این نفسانیات است که این همه مفاسد در عالم از اولِ تاریخ تا امروز وجود داشته.»(۱۳) ایشان ظلم را نتیجه‌ ظالمان، استضعاف را نتیجه‌ مستکبران و فقر را نتیجه‌ دنیاگرایان می‌داند.
معنای مستضعف سیاسی
نکته‌ مهم بیانات رهبر انقلاب این بود که ایشان مستضعف را الزاماً به معنای انسان‌های «بی‌قدرت، آسیب‌پذیر، ذلیل و فرودست» نمی‌دانند. «مستضعفین را بد معنا می‌کنند؛ مستضعفین را به افراد فرودست یا حالا اخیراً - یعنی این چند سال اخیر باب شده-  اقشار آسیب‌پذیر[معنا می‌کنند]، یعنی آسیب‌پذیران؛ نه، قرآن مستضعف را این نمی‌داند.»(۱۴)
روشن است که انسان‌های مظلوم الزاماً به معنای انسان‌های آسیب‌پذیر و فرودست نیستند. چه بسیار انسان‌های مستضعفی که فرومایه و فرودست و آسیب‌پذیر نیستند. همچنین اگر به بیانات امام خمینی(ره) نیز نگاه کنیم، معنای امروزی که حضرت آیت‌الله خامنه‌ای آن را رد کردند، مدّنظر امام خمینی(ره) نیز نبوده است؛ چه برسد به اینکه معنای قرآنی و اسلامی باشد. امام خمینی درباره‌ استفاده قرآن از واژه مستضعف و تفاوت آن با واژه ضعیف می‌فرمایند: «قضیه استضعاف همین است. نه این‌که خدا می‌فرماید ضعفا. ضعفا نه، مستضعف‌ها. یعنی آنهایی که قدرت دارند، قدرت ایمان دارند و آنها [مستکبرین] نمی‌فهمند و اینها را مستضعف حساب می‌کنند. می‌گویند این‌ها ضعیفند.»(۱۵) از طرفی دیگر همین مستضعفین باقدرت خود توانستند انقلاب اسلامی را پدید آورند و چهل سال در برابر زورگویی‌های مستکبران مقاومت کنند.
قرآن کریم نیز مستضعفین را به دوگونه تقسیم می‌کند: ۱.مستضعفینی که در برابر مستکبرین ایستادند و بر ایمان خود استقامت ورزیدند. ۲.مستضعفینی که در برابر مستکبرین کوتاه آمدند و خود با دستان خود مستضعف شدند.
خداوند در آیه‌ای می‌فرماید وقتی فرشتگان جان برخی انسان‌هایی را که ایمان نیاورده‌اند و دین الهی را یاری نکرده و دستورات او را اجرا نکرده‌اند، می‌گیرند، از آنها سؤال می‌کنند، چرا این‌گونه بودید؟ آنها می‌گویند: «کُنَّا مُسْتَضْعَفینَ فِی الْأَرْضِ»(۱۶)(ما جزء مستضعفان بودیم). در ادامه فرشتگان آنها را به‌خاطر این بهانه و کوتاهی در اقامه‌ دین الهی توبیخ می‌کنند و خداوند جایگاه آنان را دوزخ می‌داند.
بنابراین مستضعف حقیقی کسی است که در برابر مستکبران بایستد و با آنان مبارزه کند تا به پیروزی برسد. اشتباه محاسباتی مهم دشمنان مستکبر و منافقان دقیقاًً همین است که «مستضعف» را به معنای ضعیف می‌دانند. بله برخی کشورهای مستضعف ضعیفند زیرا به مقابله با استکبار برنمی‌خیزند. در لغت عرب نیز، مستضعف هم به معنای «ضعیف شمرده شده» است و هم به معنای «ضعیف دیده شده».(۱۷) در حالی که ممکن است در حقیقت
ضعیف نباشند.
استضعاف و وراثت بر زمین
بر اساس آنچه درباره معنای حقیقی مستضعف گفته شد، مستضعفان، هرچند مورد ظلم واقع می‌شوند اما در برابر مستکبران می‌ایستند و مبارزه می‌کنند تا به پیروزی برسند. به همین دلیل حضرت آیت‌الله خامنه‌ای بارها از سه‌گانه «اقتدار، مظلومیت، پیروزی» استفاده کرده‌اند و الزاماً ملت مظلوم و مستضعف را ملت ضعیف و شکست خورده نمی‌دانند. رهبر انقلاب در توصیف امیرالمؤمنین(علیه‌السّلام) این‌گونه می‌گویند: «یک انسان قوی و مقتدر. در عین ‌حال، همین انسان قوی، مظلوم است... در عین‌ حال انسان وقتی مجموع قضایا را نگاه می‌کند، می‌بیند در این مصاف طولانی، پیروز نهایی، امیرالمؤمنین است.»(۱۸) و قائلند دوران حکومت حضرت، «دوران یک حکومت مقتدرانه و درعین‌حال مظلومانه و پیروز بود.»(۱۹)
ایشان امام خمینی(ره) را نیز با همین صفات سه‌گانه معرفی می‌کنند(۲۰) و ملت ایران را «ملت مظلوم اما در عین ‌حال مقتدر و در نهایت پیروز»(۲۱) می‌دانند. مظلومیت ملت ایران به‌خاطر دشمنی‌های استکبار است و اقتدار آن به‌خاطر اسلام است.(۲۲) حتی برای ملت ایران این‌گونه دعا می‌کنند: «پروردگارا! این ملت مقتدر و مظلوم را در مقابل دشمنانش به پیروزی برسان.»(۲۳) خداوند نیز در دو آیه قرآن به این مستضعفان وعده «وراثت زمین» را داده است.
آیه اول:
«وَ أَوْرَثْنَا الْقَوْمَ الَّذینَ کانُوا یُسْتَضْعَفُونَ مَشارِقَ الْأَرْضِ وَ مَغارِبَهَا... بِما صَبَرُوا.»(۲۴) (ملتی را که در مقابل مستکبران فرعونی مستضعف بودند، وارث شرق و غرب زمین کردیم... به‌خاطر مقاومتی که انجام دادند.)‌
بر اساس این آیه سه مفهوم «استضعاف»، «وراثت زمین» و «مقاومت» سه مفهوم درهم‌تنیده و مرتبط با یکدیگر هستند و این معنا را می‌رسانند که پایان تاریخ و حکومت بر زمین، قطعاً از آن مستضعفان است و این حکومت و پیروزی نهایی به دلیل صبر(۲۵) و مقاومت مستضعفان است. حضرت آیت‌الله خامنه‌ای نیز در بیانات در دیدار بسیجیان (6/9/1398) بعد از اینکه بسیجیان را به مقاومت توصیه می‌کنند، به مفهوم «مستضعفین» می‌پردازند تا رابطه مقاومت و استضعاف و سپس وراثت بر زمین را تبیین کنند.
آیه دوم:
«وَ نُریدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَى الَّذینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثینَ.»(۲۶) (آرى، فرعون براى نابودی مؤمنان به موسی تلاش می‌کرد، در حالی‌که ما می‌خواستیم کسانى را که در زمین به استضعاف کشیده شده بودند نعمتى گرانسنگ عطا کنیم؛ آنان را پیشوایانى قرار دهیم که از ایشان پیروى شود و مواهبى را که در اختیار فرعونیان بود از آن ایشان کنیم).
حضرت آیت‌الله خامنه‌ای بر اساس این آیه می‌فرمایند: «مستضعفین یعنی ائمّه و پیشوایان بالقوّه عالَم بشریّت؛ این معنای مستضعفین است. کسانی که وارثان زمین و همه موجودی زمین خواهند بود؛ بسیج مستضعفین این است. مستضعف یعنی آن کسی که بالقوّه صاحب وراثت عالَم است، بالقوّه خلیفه‌ًْالله در زمین است،‌ بالقوّه امام و پیشوای عالَم بشریّت است.»(۲۷) و در فرازهای بعدی سخنان خود، پیروزی نهایی را متعلق به این‌گونه انسان‌ها می‌دانند: «این را من عرض بکنم به شما. پیروزی ملّت ایران و پیروزی بسیج و پیروزی این جریان عظیم انقلابی در ایران، تضمین‌شده است.»(۲۸)
نکته مهم‌تر اینکه سه‌گانه «استضعاف، مقاومت، پیروزی» در طول تاریخ بارها به حقیقت پیوسته است. نمونه قرآنی آن را در داستان بنی‌اسرائیل می‌بینیم که بیشترین آیات استضعاف مربوط به آنهاست و نمونه عینی تاریخی نیز، انقلاب اسلامی ایران و چهل سال مقاومت مردم مستضعف ایران در برابر استکبار است. حضرت آیت‌الله خامنه‌ای بر اساس آیه «وَاذکُروا اِذ اَنتُم قَلیلٌ مُستَضعَفُون»(۲۹) ما را به این نکته توجه می‌دهند که: «کجا بودیم ما، به کجا رسیدیم... یادمان نرود آن ‌روزی را که ما مستضعف بودیم، کم بودیم، زیردست بودیم. امروز به‌حمدالله خدای متعال دست آنها را قوی کرده است.»(۳۰)
نتیجه اینکه از دیدگاه حضرت آیت‌الله خامنه‌ای مفهوم «بسیج مستضعفین» یک مفهوم تمدن‌ساز است. بسیج مستضعفین یعنی مردمان مظلوم و مؤمن و در عین حال مقتدری که با تمام توان در برابر ظلم‌ها و فشارهای دشمنان مستکبر ایستاده‌اند تا خداوند پیروزی نهایی و وراثت زمین را به آنان عطا کند.
پانوشت:
۱) در کتب لغت، هم به معنای ضعیف دیدن دیگران و هم به معنای ضعیف شمرده شدن توسط دیگران آمده است.
۲) سوره سبأ، آیات ۳۱ تا ۳۳
۳) بیانات در دیدار بسیجیان استان کرمانشاه‌، 22/07/1390
۴) همان
۵) سوره اعراف، آیه ۷۵
۶) سوره نساء، آیه ۱۲۷
۷) بیانات در دیدار با رئیس‌جمهور و اعضای هیئت وزیران، به مناسبت گرامیداشت هفته دولت 3/6/1370
۸) بیانات در دیدار علما، طلاب و اقشار مختلف مردم قم به مناسبت سالروز ۱۹ دی ماه 19/10/1375
۹) برای اطلاع بیشتر. ر.ک: گزیده‌ای از بیانات رهبر انقلاب اسلامی درباره «مستضعفین»
۱۰) بیانات در خطبه‌های نمازجمعه تهران، 14/03/1361
۱۱) صحیفه امام خمینی، ج۷، ص۳۶۹.
۱۲) سخنرانی در مراسم بیعت گروه کثیری از ائمه جمعه و روحانیون استان مازندران و اصفهان و علما و طلاب کشورهای اسلامی مقیم ایران 4/4/1368
۱۳) بیانات در دیدار شرکت‌کنندگان در هفدهمین اجلاس نماز، 29/08/1387
۱۴) بیانات در دیدار بسیجیان، 6/9/1398
۱۵) صحیفه امام خمینی، ج۱۰، ص۱۲۱.
۱۶) سوره نساء، آیه ۹۷
۱۷) المصباح‌المنیر، ج‌۲، ص۳۶۱
۱۸) بیانات در مراسم بیست و نهمین سالگرد رحلت امام خمینی (رحمهًْ‌الله)، 1397/03/14
۱۹) بیانات در خطبه‌های نمازجمعه، 18/10/1377
۲۰) بیانات در مراسم بیست و نهمین سالگرد رحلت امام خمینی (رحمه‌الله)، 1397/03/14
۲۱) دیدار رئیس و مسئولان قوه قضائیه با رهبر انقلاب، 05/04/1398
۲۲) بیانات در دیدار مسئولان و کارگزاران حج، 15/08/1387
۲۳) خطبه‌های نماز جمعه تهران، 29/03/1388
۲۴) سوره اعراف، ۱۳۷
۲۵) برای اطلاع مستدل و مستند از این نکته که صبر در قرآن به معنای مقاومت است، به یادداشت «معنای صبر، مقاومت است نه تسلیم شدن» در سایت KHAMENEI.IR
مراجعه ‌نمایید.
۲۶) سوره قصص، آیه ۵
۲۷) بیانات در دیدار بسیجیان، 6/9/1398
۲۸) همان
۲۹) سوره انفال، آیه ۲۶
۳۰) بیانات در دیدار اعضای مجلس خبرگان رهبری، 15/12/1392
منبع: پايگاه اطلاع‌رسانی دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آيت‌الله ‌العظمی ‌سيدعلی خامنه‌ای (مد‌ظله‌العالی)