ضرورت تدبر در قرآن

(پرسش و پاسخ) 

پرسش:چرا قرآن کریم کسانی را که در قرآن تدبر نمی‌کنند مورد سرزنش قرار داده است؟

پاسخ:قرآن  کتاب هدایت و نقشه راه تکامل و سعادت انسان است. بنابراین لازمه رسیدن به چنین غایات و اهدافی شناخت محتوا و تعالیم این کتاب مقدس است. این شناخت بدون تدبر حاصل نمی‌شود، لذا کسی که در قرآن تدبر نمی‌کند به طور طبیعی به آموزه‌های وحیانی و نقشه راه سعادت و تکامل خود به نحو صحیح، دقیق و کامل دسترسی پیدا نمی‌کند، و در نتیجه هدایت الهی را نمی‌تواند به نحو مطلوب در حیات فردی و اجتماعی خود پیاده کند.
مفهوم تدبر
واژه تدبر  از ریشه «دبر» به معنای پشت سر و عاقبت چیزی است و «تدبر» به معنای بررسی نتایج، عواقب، پشت و روی چیزی است. د رحالی که تفسیر از ماده «فسر» به معنای کوشیدن در آشکار و واضح نمودن و توضیح دادن مطلبی است. (التمهید فی علوم القرآن، محمدهادی معرفت،‌ج 3، ص 28)
به بیان دیگر تفسیر پرده برداشتن از ظاهر الفاظ و کشف ظاهری معانی قرآن و «تدبر» بررسی و کاوش درباره نتایج و عواقب آن است. با این تعبیر می‌توان چنین نتیجه گرفت که تفسیر،‌ خود مقدمه تدبر و اندیشیدن در قرآن است، و لذا قرآن کسانی را که از تدبر در آیات الهی سر باز می‌زنند نکهوش کرده است: «افلا یتد برون القرآن ام علی قلوب اقفالها» آیا آنها در آیات قرآن تدبر نمی‌کنند (تا حقیقت را دریابند و وظایف خود را انجام دهند) یا بر دل‌های آنها (به خاطر اعمال و افکارشان) قفل نهاده شده است؟ (محمد- 24)
روش‌‌های تدبر در قرآن
در اینجا چارچوب انواع روش‌هایی را که می‌توان از آنها بهره گرفت تا به مقاصد تدبر در قرآن دست یافت به نحو اجمال مطرح می‌کنیم: این روش‌‌ها به عنوان تسهیل‌کننده‌های مراحل و مراتب تدبر است و می‌توانند سرعت و دقت بهره‌مندی ما را افزایش دهند. این روش‌‌ براساس قالب و ظواهر کلمات،‌ آیات و سوره‌های قرآن شکل گرفته و مبتنی بر روش‌ها و مهارت‌های تفکر و تعقل هستند، ‌بنابراین ماهیت این روش‌ها از سنخ‌‌ روش‌های تفکر و تعقل بوده و متناسب با قالب و اسلوب قرآن تعریف می‌شوند.
لذا می‌توان این روش‌ها را در چند محور زیر تقسیم‌بندی کرد:
1- روش‌های تدبر با توجه به شیوه‌های تفکر
از آنجا که تفکر در سوره‌ها و آیات و کلمات قرآن از ارکان مهم تدبر به شمار می‌رود، مهارت یافتن در تفکر می‌تواند افراد را برای تدبر مهیا سازد، در این شیوه‌ها سعی می‌شود تا افراد بتوانند بهتر، سریع‌تر و صحیح‌تر عناصر و مولفه‌های سوره را تحلیل و به گزار‌ه‌های منطقی دست یابند.
2- روش‌های تدبر بر روی کلمات سوره‌ها
واژه‌های هر سوره‌ درهای ورودی مفاهیم سوره‌اند، لذا هر چه واژه‌ها بهتر و دقیق‌تر مطالعه شوند امکان فهم سوره بیشتر می‌شود،  به همین جهت شیوه‌های متعددی برای فهم بهتر واژگان و تصویرسازی از آنها برای درک موقعیتشان در سوره وجود دارد.
3- روش‌های تدبر در قرآن به کمک قرآن
در این حالت مهم آن است که بدانیم قرآن خود چگونه مفاهیم یک واژه یا آیه یا سوره را باز می‌کند، لذا روش‌هایی در به دست آوردن این ارتباط وجود دارد.
4- روش‌های تدبر در قرآن به کمک روایات
از آنجا که قرآن و عترت دو ثقل برای هدایت انسان هستند، لذا مطالعه روایات برای شرح موضوعات و مطالب قرآن ما را به فهم صحیح و دقیقی رسانده و به تدبری راهگشا و برنامه‌ای هدایت‌بخش رهنمون می‌سازد.
5- روش‌های تدبر با محوریت سوره‌های قرآن
هر یک از سوره‌های قرآن دارای موضوعات متعددی است. صرف‌نظر از اینکه این موضوعات حول محوری واحد یا محورهای متعددی هستند، برای مطالعه آنها نیازمند روش‌هایی هستیم تا بتوانیم موضوعات طرح شده و ارتباط بین آنها را با دقت و عمق بیشتری مطالعه کنیم.
6- روش‌های تدبر بین سوره‌ای
از آنجایی که قرآن دارای دو نزول دفعی و تدریجی بوده و نزول تدریجی آن متناسب با شرایط، در دو فضای مکه و مدینه صورت گرفته است، لذا می‌توان سوره‌های آن را به اعتبار فضای نزول به دو دسته مکی و مدنی تفکیک کرد. به طور طبیعی سوره‌های مکی به بیان حقایق مبنایی و پایه‌ای پرداخته و بیان‌کننده زیرساخت‌های اساسی زندگی‌اند و سوره‌های مدنی در مقام تبیین چگونگی اجرای دین و شریعت هستند. بدین ترتیب با مطالعه سوره‌های مکی با هم و نیز سوره‌های مدنی با هم می‌توان نتایج شگفت‌آوری را در زمینه‌های یاد شده بدست آورد.
7- روش‌های تدبر بر روی قالب‌های ادبی قرآن
اسلوب و قالب‌ ادبی قرآن، اسلوبی منحصر به فرد و دارای ظرافت‌ها و حکمت‌های متعدد فصاحت و بلاغت است. تبیین زوایای مفهومی این اسلوب می‌تواند در دریافت و انتقال مفاهیم آن ما را به نحو مطلوبی یاری نماید. در این بررسی جایگاه حروف، وصل و فصل جملات و عبارات از موقعیت ویژه‌ای برخوردار است که با شناخت این مواضع می‌توان قدرت تحلیل متن قرآن را با زوایای دید بیشتری به دست آورد.