اوّلین گام شناخت ائمّه(ع)
ما اوّل احساس ناشناختگی را در خودمان بپذیریم و باور کنیم که ائمّه(ع) را نشناخته‌ایم. اگر این را فهمیدیم و باور کردیم و معلوم شد، به گمان بنده یک مقدارى از راه پیموده شده. بلاى بزرگ، ندانستن است؛ تصوّر باطل است و گمان اینکه ما ائمّه‏مان را خوب می‌شناسیم و آنهایی که بیشتر در خود سر فرو برده‏اند تا در منابع تحقیق، و به پندار خود بیشتر سرگرم شده‏اند تا به واقعیّت‌هاى زمان ائمّه(ع)، وقتى که اشکى هم از روى دلسوزى مى‏افشانند، خوشحالند که با معرفت می‌گریند. ما قبول نداریم که این‌گریه،‌گریه‏ بامعرفت است، ولى قبول داریم که‌گریه‏ بى‏معرفت، به چیزى نمى‏ارزد؛‌گریه بامعرفت لازم است.
لازم است انسان امام باقر(ع) را بشناسد تا ده سال‌گریه امام صادق(ع) در مِنی برای ایشان را بفهمد، والّا شهادت امام باقر(ع) یک مرگ معمولی بود که اگرچه مسمومیّت بود، امّا کسى نمی‌فهمد. این مطلبی نبوده که خود امام وصیّت کند که ده سال در مِنی بر من بگریید. 1
آن امامى که براى زندگى دنیا ارجى قائل نیست، آن امامى که مغفرت خدا نسبت به او بسته به استغفار مردم نیست، آن امامى که در دنیا به زر و زیور دنیا و به جلوه‏هاى فریبنده‏ دنیا اهمّیّت نداد و زاهدانه زندگى کرد و زاهدانه شهید شد، این امام این‌قدر عشق به دنیا ندارد که بگوید: «مردم! بعد از مرگ، بر من‌گریه کنید.» این مال اهل دنیا است. این منِ دنیاپرستم که وقتى در دنیا زنده‏ام، می‌خواهم مردم به من نگاه کنند؛ وقتى به یاد مرگ هم مى‏افتم، دلم می‌خواهد مردم به یادم نوحه‏سرایی و‌گریه کنند.
پس امام باقر(ع) چرا چنین وصیّتى می‌کند؟ این نیست مگر اینکه امام باقر(ع) می‌خواهد مایه‏ شناخت خود را تا ده سال در عمومى‏ترین مواقف مسلمان‌ها، یعنى در مِنی فراهم کند. در فرصت کامل، مردم از همه‏ ولایات مى‏آیند و آنجا دور هم جمع میشوند و به یاد امام باقر(ع) مجلسى تشکیل می‌دهند و می‌گویند او وصیّت کرده که بر من‌گریه کنید، عزادارى کنید. پس ده‏ها استفهام براى ذهن آن مردم به وجود مى‏آید و همین استفهام‌ها است که راه آنها را به سوى شناخت امام می گشاید.
سیره ائمه(ع)، یک پیکر واحد اعتقادی
بعضى از دوستان گفتند که شما خوب است هر چند تا از ائمّه(ع) را که ممکن است، بحثشان را جلو بیندازید و درباره‏شان صحبت کنید؛ چون ایّام بحث ما کوتاه است. بنده گفتم که شیوه‏ بحث ما این نیست. شیوه‏ ما در بحثى که درباره‏ زندگى ائمّه(ع) خواهیم کرد، بدین قرار است که ما درباره‏ تک تک ائمّه(ع) صحبت نمی‌کنیم. از سال دهم هجرت که طلیعه‏ فصل تازه‏اى در تاریخ اسلام است تا روزى که دوران امامت در ظاهر به پایان رسیده و مردم با کسى به نام امام، دیگر رو‌به‌رو نبودند یعنی تا شروع غیبت صغرى، در حدود 250 سال است. این دوران را ما یک دوران واحدى به شمار م ى‏آوریم.
در این خلال، دوازده نفر زندگى کرده‏اند که اوّلین نفر علىّ‏بن ‏ابى‏طالب امیرالمؤمنین(ع) است و آخرین نفر حضرت محمّدبن ‏الحسن(عج) است. البتّه چون آن دورانى که حضرت عسکرى(ع) حیات داشتند، امام دوازدهم در حال صِغَر سن بودند و تا وقتى که پدرشان حیات داشته‌اند، ایشان به مرتبه‏ امامت نائل نشده بودند و بعد از آنکه امامت پیش آمد، غیبت صغرى هم پیش آمد، بنابراین در این بحث، زندگى ایشان برایمان مطرح نیست و از زندگى امام دوازدهم(ع) حرفى و بحثى نداریم. چون بحث ما درباره‏ زندگى ائمّه(ع) است و زندگى امام دوازدهم(ع) براى ما یک صورت خارجى ندارد، چون حضرت در غیبت بوده‌اند.
ما این یازده امام را یک انسان فرض می‌کنیم _ یک انسان 250 ساله _ براى خاطر اینکه خودشان فرموده‏اند که همه‏ ما در حکم انسان واحدیم2. گاهى فرموده‏اند که آنچه از ما شنیدید، می‌توانید به امام دیگرى نسبت دهید. این در روایات ما وجود دارد و معمولٌ‏به هم هست. اگر شما سخنى را از امام صادق(ع) شنیدید و در ذهنتان نبود، مانعى ندارد که آن را به امام باقر نسبت دهید، چون اینها دو نفر نیستند؛ در حقیقت یک نفرند.
ملاک وحدت در اینها وحدت فکر و وحدت شخصیّت است. «کلّهم نور واحد»3؛ اینها همه یک نور هستند. یعنى به سوى یک طرف، انسانها را هدایت می‌کنند؛ چون نور، هدایتگر است. اینها شاخص راه انسانیّتند به یک جهت و به یک طرف. بنابراین اینها یک انسانند. اگر ما چنانچه در زندگى امیرالمؤمنین(ع) مثلاً یک نقطه‏اى پیدا کردیم که در زندگى امام صادق(ع) یک چیز ضدّ آن را دیدیم، این به نظر ما تناقض مى‏آید و واقعا تناقض است؛ همچنانکه اگر در زندگى خود على(ع) دو چیز متناقض را ببینیم، براى ما قابل قبول نیست؛ اگر در زندگى او و در زندگى فرزندانش امام حسن(ع)، امام حسین(ع) و یا امام صادق(ع) دو چیز متناقض دیدیم، واقعا تناقض فرض می‌کنیم؛ چون اینها دو نفر نیستند. اینها افراد و عناصر اصلى یک گروه رهبرى هستند؛ آن هم یک گروه رهبرى‏ که پیوند آنها به یکدیگر، اصیل‌ترین پیوندها است؛ یعنی پیوند خدایی.
بنابراین ما وقتى که می‌خواهیم زندگى ائمّه(ع) را در نظر بگیریم و رویش مطالعه کنیم، دوازده امام را تک تک و جدا جدا مورد بحث قرار نمی‌دهیم؛ بلکه یک نفر را فرض می‌کنیم که در روز رحلت پیغمبر(ص) ولادت یافت و در سال 260 _ سال رحلت امام عسکرى(ع) _ از دنیا رفت؛ ما یک انسان 250 ساله را در نظر مى‏آوریم.
پانوشت‌ها
1- امام باقر(ع) به امام صادق(ع) فرمودند که از ترکه‌ من مقداری مال وقف کن تا ده سال در مِنی بر من‌گریه و ندبه کنند. (کافی، کلینی، ج 5، ص 117)
2- بحارالانوار، علّامه محمّدباقر مجلسی، ج‏26، ص 6
3- بحارالانوار، علّامه محمّدباقر مجلسی، ج25، ص1، باب «بدو أرواحهم و أنوارهم و طینتهم و أنّهم من نور واحد».