در مورد امام صادق(علیه‌السّلام) مطلب عین همان چیزی است که در مورد دو پدر بزرگوارش، یعنى امام سجّاد و امام باقر‌(علیهماالسّلام) بیان شد. نهایت، یک مسئله وجود دارد و آن اینکه در دوره‏ امام صادق(علیه‌السّلام) یک خصوصیّت و ویژگى‏ اى در جامعه‏ اسلامى وجود داشت که قبل از آن، آن خصوصیّت نبود. خصوصیّتى که در زمان امام صادق(علیه‌السّلام) بود، این بود که امام در یک دوره‏اى زندگى می‌کرد که دشمنان دیرین بنى‏هاشم، یعنى بنى‏امیّه در نهایت ضعف و انحطاط بودند. اواخر دوران بنى‏امیّه، اوایل نشاط امامت امام صادق(علیه‌السّلام) است. در این دوران، امام صادق(علیه‌السّلام) مبارزاتش خیلى حاد، خیلى صریح و خیلى قاطع بود. آن بزرگوار علناً مى‏ایستاد در مقابل توده‏هاى انبوه جمعیّت در خانه‏ خدا، در منی، در عرفات و شعار می‌داد؛ شعار بامحتوا، شعارى که فکر و مکتب در آن گنجانده شده است.
می گفت حاکم منم؛ حاکمِ به‌حق پیش از من، پدر من بود؛ پیش از او، پدر او بود؛ و سلسله را می‌رساند تا امیرالمؤمنین(علیه‌السّلام)، جدّ اعلاى ائمّه‏ اهل‏بیت‌(علیهماالسّلام)؛1 و این مهم‌‌ترین و حسّاس‏ترین مطلبى بود که آن روز خلفاى اموى از آن می‌ترسیدند و رویش حساب می‌کردند.
بعد که بر اثر فعّالیّت‌ها و تلاش‌هاى همه‌جانبه‏ امام صادق(علیه‌السّلام) و یاران و شیعیانش وضع منقلب شد و مردم آگاهى پیدا کردند و مظالم بنى‏امیّه فاش شد و دشمنان ملّت و خلق از نظر ملّت و خلق شناخته شدند و یک جریانى به‌وجود آمد که آن جریان حکومت اموى را واژگون کرد و یک عدّه‏ تازه‏نفس به نام «بنى‏عبّاس» روى کار آمدند، وضع عوض شد.
قبل از اینکه به دنباله‏ مطلب بپردازم، یک سؤال در اینجا باقى می‌ماند و آن این است که چرا وقتى‌که نهضت ضدّ اموى شروع شد، بنى‏هاشم دستشان از کار کوتاه ماند؟ چرا بنى‏عبّاس روى کار آمدند؟ این البتّه سؤال به‌جایی است و جاى این هست که انسان این سؤال را بکند، امّا اگر کسى در زندگى شیعه و زندگى ائمّه‏ شیعه‌(علیهماالسّلام)، مخصوصاً امام صادق و امام باقر‌(علیهماالسّلام) مطالعه کند، به‌طور قطع یا اطمینان به این نتیجه خواهد رسید که شرایطى که براى حکومت یک خاندان انقلابى مثل امام باقر و امام صادق‌(علیهماالسّلام) ضرورى و حتمى است، در دوران انقلاب بنى‏عبّاس وجود نداشت؛ مردم هنوز به‌طور کامل ساخته نشده بودند؛ آماده نبودند که کسى مثل آن بزرگوارها زمام حکومت را به دست بگیرد.
در حقیقت انقلاب ابومسلم خراسانى که از خراسان شروع شد و همه‏ى اقطار عالم اسلام را گرفت، یک انقلاب زودرسى بود. اگر چنانچه این انقلاب ده سال بعد از آن یا بیست سال بعد از آن انجام می‌گرفت، بنده گمان فراوان دارم که در رأس این انقلاب و در رأس حکومت بعد، امام صادق یا فرزندش موسى‏بن ‏جعفر _ یا یکى از ائمّه‏ اهل‏بیت‌(علیهماالسّلام) _ قرار می‌گرفت؛ امّا [آن موقع برای قیام ائمّه] زود بود، مردم هنوز آماده نبودند.
شما ببینید وقتى امیرالمؤمنین(علیه‌السّلام) 25 سال بعد از رحلت پیغمبر‌(صلّی‌اله‌علیه‌و‌آله) و افول خورشید نبوّت در رأس حکومت قرار می‌گیرد، گذشتگان او، یعنى خلیفه‏ سوّم و پیش از او خلیفه‏ دوّم، در ظرف ۲۲ سال آن‌چنان زمینه را عوض کرده‌اند که جامعه‏ اسلامى نمی‌تواند على(علیه‌السّلام) را هضم کند. کسانى از صحابه‏ نزدیک پیغمبر‌(صلّی‌اله‌علیه‌و‌آله) پیدا می‌شوند که به روى على(علیه‌السّلام) شمشیر می‌کشند. اختلافات داخلى به‌وجود مى‌آید و جنگ‌هاى خانمان‌سوز و خانمان‌برانداز، عالم اسلامى را پر می‌کند؛ مثل جنگ جمل و جنگ صفّین و جنگ نهروان. این‌ها بر اثر عدم آمادگى زمینه است. من گمان می‌کنم علّت اینکه امیرالمؤمنین(علیه‌السّلام) می‌فرمود که اگر اجتماع جمعیّت نبود، «لأ لقیت حبلها على غاربها»2 _ من باز هم خلافت را قبول نمی‌کردم _ به‌خاطر همین بود که على(علیه‌السّلام) می‌دید موقعیّت ناآماده است؛ و این ناآمادگى، در زمان امام صادق و امام باقر‌(علیهماالسّلام)، یعنى در زمانِ شکوفا شدن نهضت ضدّ اموى و روى کار آمدن نهضت عبّاسى و ابومسلم خراسانى و احمد سفّاح و ابوجعفر منصور، به حدّ کمال بود؛ هنوز زمینه آماده نبود.
خب، دشمنان اهل‏بیت‌(علیهماالسّلام) عوض شدند. دوستان قدیم که امروز حکومت را در دست دارند، دشمنان جدید شدند. همان منصور و احمد سفّاح و داود‏‏بن ‌ابى‏عبّاس و دیگر چهره‏هاى مشخّص و نمایان بنى‏العبّاس که دیروز با امام صادق(علیه‌السّلام) و محمّدبن ‌عبداله‌بن ‌حسن و ابراهیم‌بن ‌عبداله‌بن ‌حسن در یک مجلس دور هم مى‏نشستند و صحبتِ برانداختن حکومت اموى را می‌کردند، همین نامردان و نامردمان، محمّدبن ‌عبداله‌بن ‌حسن را، امام جعفر صادق(علیه‌السّلام) را، ابراهیم‌بن ‌عبداله را و شیخ آل ابى‏طالب یعنى عبداله‌بن ‌حسن‌مثنّى را تحت شکنجه و فشار و عذاب قرار‌دادند و جاى صف‌ها و جبهه ‏ها عوض شد. یک حکومت تازه‏نفس وقتى‌که روى کار بیاید، مبارزه‏ى با او بسى دشوارتر و سخت‏تر است.
پانوشت‌ها:
1- کافی، کلینی، ج4، ص466
2- نهج‌البلاغه، شریف الرضی، خطبه‌ی 3، ص 50