سبحان محقق
اشاره
در پی توهین نشریه «شارلی ابدو» نسبت به ساحت
پیامبر گرامی اسلام و صحه گذاشتن «امانوئل ماکرون» رئیس‌جمهور فرانسه بر این توهین، تحت پوشش آزادی بیان، تحلیلگران زیادی از وجوه مختلف بدان پرداخته و مثلا گفته‌اند که ماکرون و دیگر سران کشورهای اروپایی در ارتباط با موضوع آزادی بیان، صداقت ندارند؛ در جایی که توهین به اسلام و پیامبر اسلام باشد، دست توهین‌کنندگان برای هر توهینی باز است، ولی اگر پای اسرائیل در میان باشد، کسی جرئت ندارد حرفی بزند.این نوع تحلیل‌ها و موضع‌گیری‌ها هر چند در جای خود، ارزشمند هستند، ولی در مقاله حاضر، مسئله به طور بنیانی‌تر مورد توجه قرار گرفته است. نویسنده با به میان کشیدن شماری مفاهیم، ثابت می‌کند که این مفاهیم، که زیربنای ساختار سیاسی غرب را تشکیل می‌دهند، چقدر متزلزل هستند و غربی‌ها چه ضربات را از این ناحیه به جوامع بشری وارد کرده‌اند.
سرویس خارجی
از جمله مفاهیمی که در روند تحولات سیاسی غرب به بن‌بست رسیده، مفهوم «تساهل» است. پیش از این، مفاهیم مهمی چون آزادی، عدالت و توسعه نیز به همین سرنوشت دچار شده بودند. به عنوان مثال، اگر لیبرالیسم و مارکسیسم را به عنوان دو شاخه مهم مدرنیسم غربی طی 200 سال اخیر بدانیم، می‌بینیم که تجارب بشری در هر کدام از این دو، نه تنها به بهشت موعود این دنیایی ختم نشده، بلکه آرمان‌های هر کدام از آنها به ضد خودشان تبدیل شده‌اند.
در مارکسیسم، هدف نهایی رسیدن به کمونیسم بود؛ جامعه‌ای که در آن، بی‌عدالتی محلی از اعراب ندارد. این نقشه راه همان طور که شاهدش بوده‌ایم، در روسیه به شکل‌گیری طبقه جدید مدیران انجامیده و در چین نیز آموزه‌های کمونیسم، مغلوب ارزش‌های بومی و غیر بومی دیگر شده است. اما، موردی که به بحث ما ربط می‌یابد، این است که در روند تشکیل جوامع کمونیستی، آزادی مردم مغلوب عدالت موعود شده بود. به عبارت دیگر، عدالت یک ارزش مطلق نبوده و به ارزش‌های دیگر مربوط می‌شده است.
در جوامع لیبرالیستی نیز مفهوم غالب، آزادی است. این آزادی در تطّور خودش همان مصائبی را به بار آورده که مفهوم عدالت در جوامع مارکسیستی به بار آورده بود؛ از لحاظ اقتصادی، ثروتمندان فقرا را به بند کشیدند و کارتل‌ها و تراست‌ها شرکت‌های کوچک را بلعیدند.
در حوزه‌های سیاسی و سبک زندگی نیز مفهوم آزادی مشکلات عدیده‌ای را سبب شده است، و در ادامه وجهی از آن را که با قضیه توهین به پیامبر اسلام (ص) در فرانسه ربط می‌یابد، مورد توجه قرار می‌دهیم.
تساهل
مفهوم تساهل از لحاظ تاریخی، واکنش جوامع اروپایی به جنگ‌های مذهبی میان پیروان کاتولیک و پروتستان طی قرون 17 و 18 بوده است. این جنگ‌ها جان ده‌ها هزار نفر را در آلمان، فرانسه و دیگر کشورها گرفته بود. روشنفکران غربی با این بهانه که دین و تعصب عامل جنگ و خونریزی است، مفهوم تساهل را مقابل آن قرار داده‌اند. این مفهوم به تدریج در حوزه‌های مختلف سیاسی، اقتصادی و اجتماعی رسوخ پیدا کرده است.
ولی تساهل نیز سرنوشتی مشابه سرنوشت مفهوم عدالت را داشته است. برای تساهل می‌توان دو حوزه سیاسی و سبک زندگی را از یکدیگر تفکیک نمود؛ از جمله حوزه‌هایی که به سبک زندگی مربوط می‌شود، روابط جنسی زن و مرد است. در این حوزه، وقتی پای تساهل به میان آمد، روابط همجنس با یکدیگر مجاز شناخته شد. این تنها عارضه تساهل نبود؛ بلکه آزادی روابط جنسی، باعث تولد نوزادانی شد که پدر نداشته‌اند. به زبان دیگر، تساهل در سبک زندگی و روابط جنسی، باعث تولد کودکان تک سرپرست شده و در مجموع، بنیان خانواده را متزلزل کرده است. در نتیجه، تساهل که روشنفکران زمان وعده آن را می‌داده‌اند و می‌گفتند که با تساهل، در همین دنیا می‌توان به بهشت رسید، در عرصه سبک زندگی و اجتماعی نتیجه عکس داده است.
آزادی بیان
آزادی بیان به عنوان یکی از ارزش‌های جوامع لیبرالیستی، ریشه در تساهل دارد؛ بدین ترتیب که باید انتقاد مخالفان را برتابید و این تحمل نقد، زمینه‌ساز پیشرفت جامعه خواهد بود. در اینجا کاری نداریم که آیا در غرب آزادی بیان به معنای واقعی آن، وجود دارد یا نه، کما اینکه واقعیت‌ها خلاف آن را ثابت می‌کنند و نمونه برکناری «جرمی کوربین» رهبر سابق حزب کارگر انگلیس، فقط به خاطر انتقاد از رژیم صهیونیستی، کنار گذاشته شده است! بحثی را که از همان ابتدا شروع کرده‌ایم، مفهومی و ریشه‌ای بوده و تا الان گفته شده است که غربی‌ها مجبور شده‌اند یا پیامدهای مطلق‌انگاری مفاهیم خود را به جان بخرند و یا، به طور مرتب، به این مفاهیم محوری خود، تبصره بزنند، تا آنها را سر پا نگه دارند! آزادی بیان نیز مجبور است این تبصره‌ها را بپذیرد و در غیر این صورت، فرانسه و دیگر کشورهای غربی باید چوب پیامدهای مطلق‌انگاری این مفهوم را نیز بخورند.
آزادی بیان به عنوان یک مفهوم، باید حصرهای زیادی را بپذیرد؛ حصرهایی مثل توهین به غیر، حصرهای مصلحتی و حصرهای امنیتی. هیچ انسان فهیمی توهین به دیگران را نمی‌پذیرد؛ این توهین می‌تواند متوجه فرد، ارزش‌های بومی، دین و غیره شود. اگر انسان‌ها مجاز باشند به یکدیگر توهین بکنند، جامعه بشری تبدیل به جهنم می‌شود و حقدها و کینه‌ها برافروخته می‌شوند و خلاصه اینکه به قول «هابز» جنگ همه علیه همه محقق می‌شود.
حصرهای مصلحتی به راستگویی و دروغگویی مربوط می‌شود، بدین ترتیب که اگر حقیقتی در جایی گفته شود که جان‌های بی‌گناهان زیادی را به خطر اندازد، بهتر است که این حقیقت گفته نشود و «سعدی» در این باره، حرف آخر را می‌زند و می‌گوید: «دروغ مصلحت‌آمیز به از راست فتنه‌انگیز». به عنوان مثال، فرض کنیم در جایی نشسته‌ایم و حضور جمع زیادی بی‌گناه در جایی خبر داریم.
در این موقع، اگر شماری که درصدد کشتن آنها هستند و از راه برسند و از او بپرسند که این جمع در کجا حضور دارند و او از سر راستگویی، آدرس دقیق آنها را بدهد، هر چند راست گفته، ولی کار درستی نکرده است. هر عاقلی می‌پذیرد که این فرد ‌اشتباه کرده است.
بر آزادی بیان، حصر امنیتی نیز باید زد و این موقعی است که اظهارات فرد یا گروهی برای یک جامعه مشکلات امنیتی به‌بار می‌آورد. به عنوان مثال، اگر در زمان جنگ بخواهیم از نقاط ضعف خودی‌ها حرف بزنیم و یا مثلا بر ملا کنیم که سلاح و نفرات خودی، چقدر اندک و محدود است. این اظهارات هر چند بر اساس اصل آزادی بیان صورت می‌گیرد، ولی قابل دفاع نیست.
جمع‌بندی
«امانوئل ماکرون» یک فیلسوف سیاسی نیست و به عنوان سیاستمدار، مجبور است در ظرفی که از قبل برای او تعبیه شده است، بازی کند.
این ظرف از لحاظ اقتصادی، جغرافیایی، تاریخی و سیاسی، میراثی است که از قبل به او رسیده است.
ماکرون قبل از اینکه تسلیم اعتراضات گسترده جهانی بشود و بگوید که توهین به پیامبر اسلام(ص)، به دولت او ربطی ندارد، ادعای آزادی بیان می‌کرده است و می‌گفت که نشریه «شارلی ابدو» بر اساس اصل آزادی بیان، مجاز است که هر چیزی را بنویسد و هر کاریکاتوری را
نیز بکشد.
در اینجا اگر فرض بر صحت این ادعا کنیم، باید بگوییم که یکی از مفاهیم محوری لیبرالیسم، یعنی تساهل و مولود آن(آزادی بیان) با رفتار ماکرون و شارلی ابدو به چالش جدی کشیده شده و این برای لیبرالیسم، یک بن‌بست است، بن‌بستی که پیامدهای آن، متوجه جوامعی می‌شود که خود را لیبرال یا لیبرال دموکرات می‌دانند.

حمایت «امانوئل ماکرون» رئیس‌جمهوری فرانسه، از هتاکی به مقدسات اسلامی به بهانه دفاع از آزادی بیان، کشورهای اسلامی را در محکومیت کلامی و عملی این اقدام یک صدا کرده است. تحریم کالاهای فرانسوی از سوی کشورهای عربی و شکل گرفتن پویش‌های اجتماعی به این منظور، کمترین خسارتی است که اعتبار و اقتصاد فرانسه را در میانه بحران کرونا در معرض آسیب قرار خواهد داد.
«از ارزش‌های سکولار فرانسه در برابر اسلام رادیکال دفاع خواهیم کرد. اسلام‌گرایان آینده ما را می‌خواهند، اما فرانسه کاریکاتورها را رها نخواهد کرد.» این نخستین واکنش رسمی دولت فرانسه و «امانوئل مکرون» رئیس‌جمهوری این کشور، به ماجرای قتل یک معلم فرانسوی به دست یک اسلام‌گرای افراطی در این کشور بوده است. ماجرایی که ریشه آن را باید در انتشار دوباره یک تصویر موهن از پیامبر اسلام (ص) در نشریه فرانسوی «شارلی ابدو» جست.
نمایش این تصویر موهن در کلاس درسی در پاریس، به واکنش پدر یکی از دانش‌آموزان و قتل این معلم انجامید. دولت فرانسه که در برابر هتاکی‌های سریال‌‌گونه این نشریه به مقدسات اسلامی سکوت کرده، در برابر قتل این معلم موضع تند و اهانت‌آمیزی اتخاذ کرد؛ موضعی که واکنش شدید جوامع اسلامی را به دنبال داشت. علاوه‌ بر محکومیت این اظهارات از سوی دولت‌های اسلامی و شکل‌گیری تجمعات اعتراضی، کمپین‌های بزرگی در کشورهای اسلامی برای تحریم کالاهای فرانسوی به راه افتاده است.
اعتراض یک صدای جهان اسلام
واکنش «رجب طیب اردوغان» رئیس‌جمهوری ترکیه، را می‌توان صریح‌ترین و تندترین واکنش رسمی یک کشور مسلمان در برابر اظهارات ماکرون در حمایت از اهانت‌کنندگان دانست. اردوغان گفته بود که رئیس‌جمهوری فرانسه نیاز دارد به خاطر سیاست‌هایش در قبال مسلمانان، از نظر روانی بررسی شود.
این واکنش، انتقاد تند اروپاییان را برانگیخت؛ «جوزپ بورل» مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا، در توئیتی اظهارات اردوغان را «غیرقابل قبول» توصیف کرد و از ترکیه خواست تا «این تقابل خطرناک» را متوقف کند. «ژان ایو لودریان» وزیر خارجه فرانسه هم در واکنشی، ترکیه را به تلاش برای «نفرت پراکنی» علیه فرانسه متهم کرد.
وزارت خارجه کشورمان هم موضعی روشن و قاطع در برابر اظهارات ماکرون اتخاذ کرد. «سعید خطیب‌زاده» سخنگوی وزارت خارجه، در واکنش به حوادث اخیر فرانسه، توهین به ارزش‌های اسلامی و عقاید مسلمانان را غیرقابل قبول و مردود دانسته است، و «محمدجواد ظریف» وزیر خارجه کشورمان، هم طی توئیتی نوشت: «مسلمانان، قربانیان اصلی «فرقه «نفرت» [وهابیت] هستند؛ فرقه‌ای که رژیم‌های استعمارگر به آن قدرت بخشیدند و توسط عمال‌شان به همه جا صادر کردند. توهین به ۱.۹ میلیارد مسلمان- و مقدسات آنها- به‌ واسطه جنایات شنیع این افراط‌گرایان، سوءاستفاده‌‌ای فرصت‌ طلبانه از آزادی بیان است. این‌چنین اقداماتی تنها بر آتش افراط‌‌گرایی می‌دمد».
وزارت خارجه همچنین «فلوران ایدالو» کاردار موقت فرانسه در تهران را در اعتراض به اصرار مقامات فرانسوی به حمایت از انتشار کاریکاتورهای اهانت‌آمیز به ساحت پیامبر(ص)، به وزارت خارجه احضار کرد. معاون مدیرکل اروپای وزارت خارجه در این دیدار تاکید کرد: واکنش نابخردانه مقامات فرانسوی به اقدام افراط‌گرایانی که به‌نام اسلام دست به خشونت می‌زنند، تنها زمینه را برای رشد گرایشات انحرافی و فاقد سنخیت با این دین الهی را که همواره نویدبخش تسامح، عقل‌گرایی، صلح و عدالت‌طلبی است فراهم می‌کند.
سازمان همکاری کشورهای اسلامی از اظهارات برخی مسئولان فرانسوی که به روابط فرانسه و مسلمانان آسیب وارد می‌کند، ابراز تاسف کرد.
«نایف الحجرف» دبیرکل شورای همکاری خلیج‌فارس، اظهارات رئیس‌جمهوری فرانسه در مورد اسلام و مسلمانان را «غیرمسئولانه» و تفرقه‌افکن میان ملت‌ها دانست.
نمایندگان پارلمان عراق اظهارات ماکرون را محکوم کردند و خواستار شکایت سازمان همکاری اسلامی علیه رئیس‌جمهوری فرانسه و محاکمه او شدند. رسانه‌های اردنی از اعتراض«ایمن الصفدی» وزیر خارجه این کشور به اهانت رئیس‌جمهوری فرانسه نسبت به پیامبر اسلام (ص) خبر دادند.
«مرزوق الغانم» رئیس ‌مجلس الامه کویت، ضمن محکوم کردن اقدام نشریه فرانسوی، خواهان اتخاذ موضع رسمی دولت این کشور در این خصوص شد. دانشگاه قطر هم هفته فرهنگی فرانسه را به تعویق انداخت. حزب‌الله لبنان با انتشار بیانیه‌ای، ضمن ابراز تاسف از نضج‌گیری اهانت به مقدسات اسلامی که احساسات مسلمانان در کشورهای اسلامی و اروپایی را جریحه‌دار می‌کند، حمایت رسمی پاریس از این مسئله را محکوم کرد.
جنبش مقاومت اسلامی فلسطین «حماس» با انتشار بیانیه‌ای، اهانت به مذاهب و پیامبران را نه به معنای آزادی بیان، بلکه حمایت از فرهنگ نفرت دانست.
جنبش جهاد اسلامی فلسطین هم اهانت به اسلام و ساحت پیامبر(ص) را خط قرمزی خواند که عبور از آن قابل تحمل نیست.
دبیرخانه هیئت عالی علمای عربستان به عنوان بالاترین هیئت دینی در این کشور با صدور بیانیه‌ای اعلام کرد، اهانت‌ها به شان پیامبران تنها صاحبان دعوت‌های افراطی و کسانی که به دنبال گسترش فضای انزجار میان جوامع بشری هستند را متضرر می‌کند.
وزارت خارجه مراکش هم ضمن محکومیت اقدامات تحریک‌کننده موهن، هتاکی به دین اسلام را توجیه‌ناپذیر خواند.
«عمران خان» نخست‌وزیر پاکستان، اظهارات اخیر ماکرون علیه مسلمانان را موجب جریحه‌دار شدن احساسات مسلمان جهان، تشدید اسلام‌ هراسی و فضاسازی برای افراط‌گرایان دانست.
«هشام‌الدین حسین» وزیر خارجه مالزی، با انتشار بیانیه‌ای اظهارات ضداسلامی ماکرون را فراتر از آزادی بیان و یک توطئه تحریک‌آمیز علیه میلیون‌ها مسلمان در جهان دانست.
اندونزی هم با احضار سفیر فرانسه در جاکارتا، ضمن محکوم کردن موج جدید اسلام‌ستیزی در فرانسه، مراتب اعتراض این کشور را نسبت به اظهارات «غیرمسئولانه» مکرون ابلاغ کرد.
 تجمعات اعتراضی خودجوش
در روزهای گذشته جوامع اسلامی در واکنش به حمایت دولت فرانسه از اقدامات موهن برخی نشریات این کشور نسبت به مقدسات اسلامی، به صورت خودجوش تجمعات اعتراضی متعددی برگزار کردند. احزاب، تشکل‌های حزبی و مدنی هم اظهارات ماکرون را محکوم کردند. همچنین پویش‌های خودجوشی برای تحریم کالاهای فرانسوی در کشورهای عربی حوزه خلیج‌فارس آغاز شده است؛ پویشی که اکنون به دیگر کشورهای مسلمان به ویژه در قاره آفریقا تسری یافته است. امروز علاوه‌ بر کشورهای عربی حاشیه خلیج‌فارس، پویش و فراخوان تحریم کالاهای فرانسوی، به کشورهای الجزایر، مغرب، تونس و لیبی نیز رسیده است. هشتگ «تحریم کالاهای فرانسوی» در روزهای گذشته به ترند اول در بسیاری از کشورهای عربی تبدیل شد.
گزارش‌های مردمی از جمع‌آوری برخی محصولات فرانسوی از قفسه‌های فروشگاه‌های کشورهای عربی حوزه خلیج‌فارس حکایت دارد. «خالد العطیبی» نایب ‌رئیس ‌فدراسیون تعاون کویت به خبرگزاری فرانسه گفت که حدود ۶۰ تعاونی که عمده توزیع‌کنندگان در کویت هستند، تحریم کالاهای فرانسوی را اعلام کرده‌اند. عمده صادرات فرانسه به کشورهای عربی در حوزه مواد غذایی است. سلاح و پوشاک در رتبه‌های بعدی قرار دارند. شرکت‌های گردشگری هم در برخی کشورهای عربی در روزهای گذشته تبلیغ برای سفر به فرانسه را متوقف کرده‌اند.
از نگاه ناظران، این حرکت جمعی، می‌تواند اقتصاد فرانسه را با خسارت‌های سنگینی مواجه کند. «عبدالعزیز المزینی» مدیر مرکز مستقل مطالعات و تحقیقات اقتصادی خلیج‌فارس در کویت بر این باور است در صورت ادامه تحریم کالاهای مختلف فرانسوی به مدت یک ماه توسط کشورهای عرب حوزه خلیج‌فارس، اقتصاد فرانسه متحمل خسارات سنگینی در حدود ۲۲ میلیارد دلار خواهد شد.
این موج تحریم، واکنش وزارت امور خارجه فرانسه را برانگیخت و سخنگوی این نهاد رسما از اعراب درخواست کرد تحریم کالاهای فرانسوی را متوقف کنند. او گفت: درخواست تحریم بی‌اساس و همانند همه حملاتی که از سوی اقلیت تندرو علیه کشور ما صورت می‌گیرد، باید سریعاً متوقف شود.
 رئیس‌جمهوری فرانسه هم با پافشاری بر موضع خود، واکنش‌های جهان عرب به سخنانش و تحریم کالاهای فرانسوی را به چالش کشید.
ماکرون با انتشار توئیتی عربی در صفحه شخصی خود نوشت: «هیچ چیزی هرگز باعث نمی‌شود که عقب بنشینیم. ما به تمامی اختلافات با روحیه صلح احترام می‌گذاریم. هرگز سخنان تنفرآمیز را قبول نکرده و از بحث منطقی دفاع می‌کنیم. همواره در کنار کرامت انسانی و ارزش‌های جهانی خواهیم ایستاد.»
در پی اعتراضات گسترده جهان اسلام علیه هتاکی رئیس‌جمهور فرانسه، ماکرون یک قدم عقب نشست و گفت که توهین به پیامبر اسلام، به دولت او ربطی ندارد. در این ماجرا، علاوه ‌بر فرانسه سایر کشورهای غربی نیز یک بار دیگر قدرت‌نمایی جهان اسلام را به طور آشکار دیدند و این اتفاق بیش از هر چیز دیگر ، آنها را به هراس افکنده است.
منبع: خبرگزاری جمهوری اسلامی