سختگیری بر ظالم و نرمش و مدارا با اهل خیر
حَدَّثَنا ابو اِسحاقَ الهَمدانیِّ قالَ: لَمّا وَلَّى اَمیرُ المُؤمِنینَ عَلیُّ بن‌اَبی‌طالِبٍ (صَلَوَاتُ‌اللهِ‌عَلَیهِ) مُحَمَّدَ بنَ اَبی بَکرٍ مِصرَ وَ اَعمالَها کَتَبَ لَهُ کِتاباً وَ اَمَرَهُ اَن یَقرَأَهُ عَلى اَهلِ مِصرَ وَ لِیَعمَلَ بِما وَصّاهُ بِهِ فِیهِ وَ کانَ الکِتابُ:... اِشتَدِّ عَلَى الظَّالِمِ وَ خُذ عَلَیهِ وَ لِن لِاَهلِ الخَیرِ وَ اجعَلهُم بِطَانَتَکَ وَ اَقرانَک‌.(۱)؛
ابو‌اسحاق همدانی می‌گوید: هنگامی‌که امیرالمؤمنین علیّ‌بن‌ابی‌طالب، محمّد بن‌ابی‌بکر را فرمانروای مصر کرد و امورات آن را به او واگذار کرد، به او نامه‌ای نوشت و به او دستور داد که آن نامه را برای مصریان بخواند و به آنچه به او سفارش کرده عمل کند و نامه این بود:. .. بر ستمگران سخت بگیر و آنان را [از ستمگرى] باز دار؛‌ با نیکوکاران نرم ‌رفتار باش و آنان را [به خود] نزدیک ساز و آنان را از نزدیکان و همنشینان خود قرار ده.
- اِشتَدِّ عَلَى الظَّالِمِ وَ خُذ عَلَیه؛
]این مطلب] دنباله‌ نامه‌ امیرالمؤمنین(ع) به جناب محمّدبن ‌ابی‌بکر است [و شامل] یکی از دستورات اساسی یا اوّلیّه است که فرمود: در محیطِ حکومت تو قهراً کسانی هستند که تعدّی می‌کنند، ظلم می‌کنند یا [مثلاً] یک مدیر یا رئیسی است که به زیرمجموعه‌ خود، به زیردستان خود ظلم می‌کند یا اینکه به آحاد مردم ظلم می‌کند؛ مثل این کسانی که اموال این و آن را غصب می‌کنند، غارت می‌کنند، می‌برند یا زورگویی می‌کنند و امثال اینها در هر جامعه‌ای کسانی هستند که از حدّ خود تجاوز می‌کنند و این ظلم است.
 دایره‌ ظلم گاهی محدود است، گاهی هم دایره‌ ظلم وسیع است به‌قدر یک کشور، به‌قدر یک شهر-  بر اینها سخت بگیر؛ «اِشتَدَّ» یعنی سختگیری کن؛ با ظالم با ملایمت، با نرمش، با گذشت رفتار نکن. سختگیری کردن هم به این نیست که ما به او ظلم کنیم، بلکه به این است که جزای ظلم او را به او بچشانیم؛ سختگیری به این است. «وَ خُذ عَلَیه» یعنی مواخذه کن، از او صرف‌نظر نکن؛ این یک دستورِ بسیار مهمّی است و واقعاًً هم جزو کارهایی است که در جامعه و نظام، حلّال مشکلات است.
حالا ما که دستمان در کار است، این را خوب حس می‌کنیم. اگر واقعاًً ماها که مسئولین کشور یا مسئولین بخش‌هایی از کشور هستیم ،می‌توانستیم سخت بگیریم و مسئولین می‌توانستند بر ظالم سخت بگیرند، قطعاً ظلم متوقّف می‌شد؛ قطعاً ظالم تشویق به ادامه‌ ظلم نمی‌شد و دیگران هم تشویق نمی‌شدند به اینکه شیوه‌ ستمگری را دنبال بکنند. این واقعاًً از جمله‌ کارهای بسیار مهم است؛ ما به خودمان باید مراجعه کنیم؛ خود ما بایستی در رفتار خودمان نکته‌گیری کنیم، ببینیم آیا نسبت به ظالم سخت‌گیری کرده‌ایم یا نه؛ هر جا سختگیری نکردیم، ضربه‌اش را خورده‌ایم. این را بنده از باب تجربه عرض می‌کنم؛ چون ما تجربه‌ این کار را سال‌های متمادی داشته‌ایم و داریم؛ این را من به‌عنوان یک آدمی‌که خودش تجربه کرده این معنا را عرض می‌کنم. این فرمان امیرالمؤمنین خیلی مهم است، خیلی دقیق است که با ظالم بایستی سختگیری کرد؛ رودربایستی را باید  کنار گذاشت. هر جا در سختگیری نسبت به ظالم کوتاهی کردیم، بلافاصله ضربه‌اش را خورده‌ایم. یکی از مصادیقی که بنده مکرّر عرض می‌کنم که هر جا انقلابی و به طبق موازین انقلاب عمل کردیم، پیش رفته‌ایم و هر جا عمل نکرده‌ایم، ضربه خورده‌ایم، همین است. هر جا که کسی به مردم و به جمعی از مردم ظلم می‌کند - که خب ظلم انحائی دارد که بعضی از آنها هم ظلم بودنش خیلی واضح نیست-  و ما اطّلاع پیدا کردیم و برخورد نکردیم، آنجا صدمه خوردیم؛ ]مثلاً] یک کار غیرانقلابی بود، کار غیراسلامی بود، آنجا بلاشک ضربه خوردیم؛ این باید جزو درس‌های همیشگی ما باشد.
-  وَ لِن لِاَهلِ الخَیر؛
نقطه‌ مقابل؛ کسانی هستند که اهل خیرند، با اینها با لینت، با نرمش، با مدارا رفتار کن. این معنایش این نیست که وقتی او کار خیر می‌کند با او رفتار خوب بکن؛ فقط این نیست؛ بلکه معنایش این است که اگر یک خطایی هم یک وقتی از [آن کسی که] اهل خیر است سر زد، با او بایستی با اغماض برخورد کرد؛‌ آنجایی هم که کار خیری می‌خواهد انجام بدهد، باید به او کمک کرد. انسان می‌بیند گاهی اوقات در کشور کسانی هستند که واقعاًً کار نیک می‌خواهند انجام بدهند- چه کارهای خدماتی، چه کارهای علمی، چه کارهای تحقیقی؛ امروز خوشبختانه جوانهایی که در این صراط حرکت می‌کنند کم نیستند، زیادند؛ در بخش‌های مختلف، جوان دانشجو، جوان طلبه، جوان تحصیل کرده، جوان صاحب‌صنعت  دنبال این هستند که کارهایی را انجام بدهند با ابتکار خودشان، احتیاج به کمک دارند؛ این کمک‌ها نباید از اینها دریغ بشود. متأسّفانه یک مواردی هست که انسان عکس آن را مشاهده می‌کند.
-  وَ اجعَلهُم بِطَانَتَکَ وَ اَقرانَک‌؛
اهل خیر را به خودت نزدیک کن و آنها را از نزدیکان خود و از اَقران خود قرار بده؛ دُور و بر خودت آدم‌های اهل خیر را جمع کن.  تا آخر فرمایش این بزرگوار که حالا اینها هر کدام واقعاًً برای ما که امروز در معرض آزمون بزرگ مُلک‌داری هستیم [سرمشق است.  [
این [وضع] از صدر اسلام به این طرف تا حالا برای جامعه‌ اسلامی پیش نیامده است که کسانی بر مبنای دین، بر مبنای احکام شریعت  در رأس جامعه باشند؛ این نبوده؛ این اوّلین باری است که بعد از قرن‌های متمادی این اتفّاق دارد می‌افتد. ما بایستی این معارفی که گسترده است در کلمات معصومین (علیهم‌‌السّلام)- در نهج‌البلاغه، در رفتار امیرالمؤمنین و در فرمایشات پیامبر اکرم و دیگرانِ از معصومین- برای خودمان یک سرمشق عملی بدانیم. یک وقتی این حرف‌ها را روی منبرها  برای دیگران می‌گفتیم؛ امروز خود ما مورد ابتلا به این مسائل هستیم. این را من به شما عرض می‌کنم، این برای آن است که این فکر، این گفتمان در مجموع به‌وجود بیاید وَالّا مخاطب واقعی این حرفها خود بنده و امثال ما هستیم که مسئولیّت داریم. امّا این مسئولین، آن‌ وقتی می‌توانند خوب به این مسئولیّت عمل کنند که این حرف‌ها، این رشته تفکّرات بشود گفتمان عمومی مردم، بشود آن چیزی که مردم به‌ عنوان معروف، آن را می‌شناسند، آن را قبول دارند، آن را می‌پذیرند؛ آن‌ وقت این عملی خواهد شد. اینکه ما عرض می‌کنیم، برای این است و این‌ها باید گفته بشود؛ شماها هم باید  همین‌ها را بگویید؛ باید گفته بشود در سطح جامعه تا به‌ صورت معارفِ عملی در نظام اسلامی، در حکومت اسلامی در بیاید؛ این باید آن‌چنان رواج پیدا کند که بشود جزو ذهنیّات قطعی و مسلّم آحاد مردم؛ آن ‌وقت عمل به آنها آسان خواهد شد.
 شرح حدیث در ابتدای درس خارج فقه، 1396/02/24.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱) امالی طوسی، مجلس اوّل، ص ۲۹.
*  پايگاه اطلاع‌رسانی دفتر حفظ و نشر آثار رهبر معظم انقلاب